Maiatzaren 28ko foru eta udal hauteskundeak shock moduko bat izan ziren Euskal Herriko mapa politikoan, eta uztailaren 23ko hauteskundeetan berretsi egin zen norabidea. Nafarroan, erregimenaren amaiera berretsi zuten joerak finkatu egin ziren -PSNren ausardia faltak Iruñean erantzukizun politikoa atzeratzera eraman zuen arren, zenbaketaren zati handi batean Asiron lehena izan baitzen-, UPN gero eta ahulagoa dela erakutsiz, nahiz eta karanbolek denbora batez botere-espazioak ematen jarraitu.

Eta antzeko zerbait, baina are nabarmenagoa, hasi da sumatzen EAEn. Legearen tauletan jada ez dago idatzita EAJk beti irabazi behar duenik, nahiz eta oraindik gobernatzen jarraitzeko moldatzen den.

Hala eta guztiz ere, jeltzaleen ahultasuna eta EH Bilduk autonomikoetan garaipena lortzeko duen aukera finkatutako diskurtso mediatikoaren parte izatera pasa dira, nahiz eta titularrek eta testuek gehienetan clickbait eta espekulaziotik gehiago izan datuen azterketa lasaitik baino.

Nafarroako 2023ko bukaerako albiste politiko nagusia, azkenean, abenduaren 13an Cristina Ibarrolaren aurkako zentsura mozioa sinatzea izan da, Joseba Asiron alkatetzara eramateko. Abenduaren 28an hartu zuen kargua. (Ederra inozentada UPNrentzat, ziurrenik bere gainbehera bizkortuko duena). EH Bildu eta PSNren arteko akordio baten ondorioz -Geroa Bai eta Contigo-Zurekin ere batu dira-, Iruñean Foru Erkidego osoan dagoen gobernu eredua errepikatu da. Boto gehien lortu dituen eremu aurrerakoiko formazioak gobernatzen du.

Goiz da oraindik PSNren eta EH Bilduren arteko gobernu bateratuentzat, eta, beraz, Maria Chiviteren alderdiak Alkatetza berria kanpotik babestuko du. Urrats horrek -zaila, alderdi askotatik begiratuta- Pedro Sanchezen inbestidurarekin zerikusia duenik ez du inork ukatzen.

EAEn ezustea nagusitu zen EAJk Iñigo Urkullu ez aurkeztea -nahiz eta bera desiratzen egon- eta Imanol Pradalesek ordezkatzea erabaki zuenean. Ezustea nagusitu zen hori guztia prentsara filtratu zenean, urduritasun eta ageriko inprobisazio adierazpenekin.

Eta EBBren erabakiaren arrazoiak bilatzeko atzera begiratzean, maiatzaren 28ko hauteskundeak begitantzen dira. Orduan jeltzaleek 86.431 boto-paper galdu zituzten, hau da, lau urte lehenago alderdiren bati botoa ematera joan ez zirenen %70. Foru hauteskundeei begiratuz gero, 86.058 izan ziren, kopurua osoaren %64,52. Beherakada Kongresurako hauteskundeetan berretsi zen, EAJk 103.220 boto galdu zituen, 2019ko errepikapenean lortu zituenen ia herena (-% 27,23).

Hala ere, badira soziologoak, Deustobarometroaren zuzendari Braulio Gomez kasu, 2020ko uztailaren 12ko hauteskunde autonomikoetan EAJ dagoeneko akidura erakusten hasi zela esaten dutenak. Hainbat aldiz gogorarazi duenez, «EAEn 2020ko azken hauteskunde autonomikoetan hasi zen EAJren boto-emaileen desmobilizazioa bat dator EH Bilduren etengabeko hazkundearen sendotzearekin lurralde guztietan, adin-tarte guztietan eta Estatuaren lurralde-antolaketari buruzko lehentasunak neurtzen dituen eskalako posizio guztietan».

2016ko hauteskunde autonomikoetatik 2020ko hauteskundeetara, EAJk 48.208 boto galdu zituen. Sabin Etxeko azken solairuan abstentzioaren gorakadari egotzi zioten, pandemiaren ondorioz, baina Lehendakaritzaren inkesta batek parte-hartze txikirako beste azalpen batzuk aipatu zituen, eta hainbat hautagaik, ezker independentistarenak kasu, 24.408 boto gehiago jaso zituzten.

Mugarri baten traza

Edonola ere, 2023ko maiatzaren 28ko udal eta foru-aldundietako hauteskundeek garrantzi handia dute.

Historian lehen aldiz, EH Bilduk irabazi zituen udal hauteskundeak Gasteizen, Rocio Viteroren eskutik. Eta, deigarriena izan zena, Beatriz Artolazabal EAJko hautagaia, Gorka Urtaran alkatearen inkesta txarrei aurre egiteko izendatua, laugarren postuan geratu zen.

Are gehiago, ezker independentista Araba osoan irabazteko 1.261 boto eskasera egon zen. EAJko Ramiro Gonzalezek 38.467 boto lortu zituen (2019an baino ia %20 gutxiago) eta Eva Lopez de Arroyabek, 37.207 (3.253 boto gehiago). Bidenabar, datu garrantzitsu gisa, EH Bilduk berriz irabazi zuen Laudion eta Oionen alkatetza eskuratu zuen, Errioxa eta Logroñorekin mugan dagoen herrian.

Gipuzkoan gertatu zen EH Bilduren garaipena. Maddalen Iriartek 120.587 boto lortu zituen, emandako botoen %37,32 eta 22 eserleku Batzar Nagusietan. EAJ, Eider Mendoza buru zuela, 130.799 bototik 105.460 botora jaitsi zen, eta %20ko babesa galdu zuen; 17 eserlekutan geratu zen. Hau da, EH Bildu baino bost gutxiago. Donostian, zenbaketaren zati handi batean, Juan Karlos Izagirrek Eneko Goiaren lehen postua mehatxatu zuen. 1.153 boto-paperetara geratu zen. Duela lau urte 13.698 boto-paperekoa izan zen aldea.

Bizkaian eta Bilbon beti uste da EAJk gehiengo osoa lortuko duela; hiriburuaren kasuan, Iñaki Azkunarekin lortu zuen, baina maiatzaren 28an gertatu zena espero baino gehiago urrundu zen aurreikuspen horretatik. Elisabete Etxanobek 51.197 boto galdu zituen, Unai Rementeriak lortutakoetatik %20. Eta 25 eserlekutik 23ra jaitsi zen. Oraindik ere nagusi da lurraldean, baina kontuan izan behar du, adibidez, EH Bildu 10 prokuradoretik 15era igo dela. Bilbon, Juan Mari Aburtok garaipena errepikatu zuen, ez lau urte lehenagokoa bezain irmoa; 14 zinegotzitan egon zen, gehiengo osotik bakar batera, eta 12ra jaitsi zen. Bien bitartean, EH Bildu hiriburuko bigarren indarra bihurtu zen, datu historikoa.

Eta testuinguru horretan, erakunde bakoitza eratzeko ordua iritsi zen. Ziurtzat jotzen zen EAJ eta PSEren arteko gertutasuna, Eneko Anduezaren diskurtso guztiak gorabehera. Baina, adibidez, ez Gasteizen, ez Gipuzkoan, ezta Durangon ere, batura ez zen nahikoa izan irabazleak kentzeko: Rocio Vitero, Maddalen Iriarte eta Ima Garrastatxu. Eta hor agertzen da PP, babesa emateko. Kanpainan esandako guztia gorabehera, alderdi batek ere ez zuen eragozpenik izan Espainiako eskuin gorri-horiaren botoak onartzeko, egunero beren diskurtsoetan kritikatzen duten hori. Eta PSEko Maider Etxeberria Gasteizko lehen alkate bihurtu zen, nahiz eta hauteskundeak irabazi ez eta 2019tik 1.615 boto galdu; Eider Mendoza Gipuzkoako lehen ahaldun nagusia da, bere emaitzak izan zirenak izanda; eta Mireia Elkoroiribek Durangoko makila hartu zuen. Hartu zuen lehen erabakia soldata %66 igotzea izan zen, urtean 77.929 euro kobratzeko, aurrekoak baino 30.920 euro gehiago. (Eta guztia Carlos Garcia PPko zinegotziari esker, bere fobia antiabertzaleengatik ezaguna dena eta Voxek eremua libre uztea erabaki zuelako hautatua izan zena).

Oro har, Hego Euskal Herrian, 1.399 zinegotzirekin, EH Bildu da herrialdeko lehen indar munizipalista. 29 gehiengo absolutu eta 112 erlatibo lortu zituen. Gainera, ezin da oharkabean pasatu udalerri txikiak atxiki gabeko hautagaitza asko ezker independentistarekin lerrokatuta daudela. Zinegotzi kopuruan EAJk jarraitzen dio 986 zinegotzirekin.

Alderdi batzuk erortzen ari diren bitartean, ezker independentistaren errotze herrikoia zabaltzen ari da herrialdean. Kasu askotan, herriaren borondatea errespetatzea falta da.