Hirurogeiko hamarkadara atzera egin beharra dago gaur egun Elkar gisa ezagutzen den taldeko lehen urratsetaraino iristeko. Garai haietako etxez etxeko salmenta xaloa izan zen abiapuntu nagusia, Joseba Jaka gazte batek abiatu zuena. Etxe-tresnen salmentekin lehenengo, eta erlijio liburu eta entziklopediekin ondoren. Gaur egun Euskal Herriak duen argitaletxe nagusienaren hastapena izan zen. Gerora batu zituen Goio eta Jon anaiak, eta haiekin bateara sortu zuten Zabaltzen talde aitzindaria.

70eko hamarkadan sartuta, euskalgintzaren inguruan hauspoa eman zion bere buruari. Ikastolen abiatzea bor-borrean zen, euskal sorkuntzak urrezko aro bat bizi zuen eta kultura amaitzear zen diktaduraren aurkako erreminta oso baliotsua zen. Esku-hartu beharra zegoen. Ikastolek zuten materialaren beharra ikusirik, eta Gordailu taldearekin egindako akordioari esker, euskarazko lehen testuak argitaratu ziren. Horretarako, Jaka anaien mezenazgoa baliatu zen. Milioi eta erdiko ekarpena egin zuten proiektua gauzatzeko eta gaur egunera arte iraun duen filosofia oinarrian jarri zen: soldata bat langile bakoitzarentzat, bizitzeko, eta irabaziak berrinbertitu euskara eta euskal kultura sustatzeko.

Ipar Euskal Herrian, bien bitartean, bi proiektu jarri ziren martxan. Elkar argitaletxea eta Zabal liburu-denda eta banaketa. 1972a zen eta mugaz bestaldeko hogei gazte batu ziren garaiko euskal kulturaren egoeraren norabidea aldatzea helburu. Manex Pagola izan zen bultzatzaile nagusia. Bi urte beranduago, 1974an, Hego Euskal Herriko beste hogei lagun batu ziren proiektura, tartean, Goio, Jon, Joseba eta Xanti anaiak, Joxemari Sors edo Juan Mari Torrealdai.

Proiektu integrala izatea zen haien helburuetako bat. Euskal kultura sustatu eta erdigunera eraman beharra zegoen, baita lurraldetasuna kontutan hartu ere, baina eskaintzak integrala izan behar zuen. Argitaletxea, liburu-denda eta banaketa zerbitzuak bateratu behar zituen.

«Hasieratik kate osoa osatu nahi izan genuen», azaldu du Elkar Fundazioko lehendakari Joxemari Sorsek. «Argitalpenak falta ziren, argitaletxeak falta ziren, baina baita ikusgarritasuna ere. Liburu-denak sortu genituen horretarako. Ez genuen ekoizpena guretzat bakarrik izatea, Euskal Herri osora zabaldu nahi genuen», nabarmendu du.

Garaiko egoera ekonomikoaren zailtasunari egin dio erreferentzia, baina Elkar taldeak izandako independentzia ekarri du gogora. «Alderdi eta instituzioekin kolaboratu izan dugu, baina beti hartu izan ditugu gure erabakiak, hori larrutik ordaindu izan badugu ere. Mehatxuak jaso izan ditugu, atxiloketak, baita hiru lehergai ere».

1996 eta 1997an galera garrantzitsua izan zuen taldeak, Lean Louis Maitia eta Joseba Jakaren heriotzekin. «Aurrera nola egin? –galdetu du–. Beti elkarlanean». 1996an Elkar Fundazioa osatu zen.

Paradigma berria

Elkar taldeko buru den Mikel Esnalek eman ditu ekonomiari lotutako azalpenak. Berriki Adunan kokatutako instalazio berriak estreinatu dituzte. Arrazoi nagusia, banaketaren alorrean puntan aritzeko beharrezkoa den biltegi nagusi bat izatea. Euskarriak, irisgarritasuna, kontsumo erak... aldatu egin dira argitaletxeen alorrari dagokionean. Horrek paradigma erabat aldatu du azken urteetan eta horrek estrategia berriak bilatzera eraman du taldea. «Erronka berriak gainditzeko lankidetza eta egoera berrira egokitzeko gaitasuna izango dira oinarriak», adierazi du Esnalek.

Azken urteetan Elkarrek banaketaren alorrean apustu garbia egin du, ez soilik Euskal Herrian, Estatu mailan baizik. «Banaketaren alorrean kontzentrazio prozesu bat gertatzen ari da eta Elkar, aldaketa horretan, enpresa traktore bezala postulatu da». Hartara, sinergia berriak sortze aldera, Estatu osoan banaketak egiten jarduten du Elkarrek, eta Adunako egoitzak behar horri erantzuten dio.

12 milioi euroko inbertsioa egin da horretarako, 6 milioi baliabide propioekin eta beste sei, maileguekin. 30.000 metro koadroko orubetzarra euskal kulturaren beharrei ez ezik, Estatu osorako banaketa azkarra eta eraginkorra egitea ahalbidetzen duen jarduna bermatzeko. Adunatik, 9-10 milioi ale zerbitzatzen dira urtean Estatu osora.

Kultura, erdigunera

Elkar argitaletxeko zuzendari Olatz Osa aldaketa horiez mintzatu da, euskal kulturari dagokionean. «Bost hamarkadatan gauzak asko aldatu dira, baita negozio eredua ere, eta ezinbestekoa da egokitzea». Baina, bere aburuz, bada konstante bat aldatu ez dena: «Unean uneko gizarteari begiratu eta dauden indarrak, premiak eta erronkak identifikatzen jarraitzen dugu eta kulturaren bitartez horiei aurre egiteko baliabideak jartzen jarraitzen dugu».

Konpromisoan datza oraindik Elkarren jardunak. «Geurea kultur proiektu gisa definitzen dugu. Ez da soilik titulu batzuk argitaratzea, baizik gizarteko auziak identifikatu eta erantzuna ematea. Kultura ez da entretenimendu hutsa, hazten gaitu, hezten gaitu, gizarte askeago bat izateko balioak ekartzen ditu».

Zifra batzuk ematearren. Elkarren katalogo historikoan (azken 50 urteotan argitaratutako tituluak) 8.000 liburu eta 2.000 disko ageri dira. Katalogo bizian, hau da, eskuragarri dagoen horretan, 4.000 dira liburuak eta 800, diskoak. 3.200.000 euroko inbertsioa egiten da urtero taldeko ekoizpenera eta 3.500.000 euro bideratzen dira Ikastolen Elkartearekin batera sortutako Ikaselkar proiektura, euskal curriculuma erdigunean jarriz.

Berrogeita hamar urte, mende erdi bat, euskal kulturari oinarria jarriz.