«Euskal kulturaren berezitasun eta indar handi bat da kultura herrikoiak duen garrantzia»

Euskal Kultur Erakundeak 24 urteren ondoren zuzendari aldaketa garaia du, Pantxoa Etchegoinek Johañe Etchebesti utzi dio tokia. Iraganari, egungoari eta etorkizunari buruz mintzatu dira.

Euskal Kultur Erakundea 1990ean sortu eta zazpi urtera hartu zuen zuzendaritza Pantxoa Etchegoinek, eta orain, 24 urteren buruan, Johañe Etchebesti eman dio lekukoa. Erakundeak Uztaritzen daukan egoitzan elkartu gara biekin. Lehenik, Etchegoin erakundearen historiari buruz mintzatu zaigu, eta ondoren bildu da guregana Etchebest, egungo erronkak eta etorkizunera begira dituen ideiak partekatzeko.

Nola laburbilduko zenuke zure 24 urteko ibilbidea?

Orokorki plazer bat izan da euskal kulturaren alde hori ezagutzea. Jende zoragarriak gurutzatu ditut eta lana maitatu dut. Itsasontzi handi bat da euskal kultura. EKE betidanik tresna eder eta berezi bat izan da, bere baitan, instituzioak, 160 elkarte eta beste 100 partaide baditu, irakaskuntza, museoak, mugaz gaindiko eragileak… hori dela-eta ez da erraza kudeatzeko.

EKEk bereziki isileko lana egiten du. Elkarteak laguntzen ditu, baina sorkuntza propioak ere bultzatzen ditu: ahozko ondarea, numerikoa, artisten hedapena, mugaz gaindiko harremanak. Guretzat partaidetzak eta zubi lana oso inportanteak dira, eta hori dut atxikiko. Anitz handitu naiz bai pertsonalki, bai euskal kulturaren eragile bezala.

EKEren sorrera borroka baten ondorio izan zen. Nolakoa izan zen garai hori?

Urrats handia izan zen denbora haietan. 1990ean sortu zen eta bere eginbeharretan, programazio profesionalaren hautua egin zen, eta hemengo kultura guttituez okupatzea. Denbora hartan euskal kulturaz eta okzitaniar kulturaz arduratzen zen.

Bigarren sail hori, euskal kultura, euskaraz, ez zen behar zen bezala eramana izan. Garaian tentsioak baziren, profesional eta amateurren artean, baita politikoak ere. Euskal departamenduaren sorrera, aspaldi aldarrikatzen genuena, ez zen etorri, eta horren truke bezala sortu zen EKE.

Frantziako kultura politikatik arras ezberdina zen; haren xedea zen Frantziako lurralde guztietara kultura profesionala eramatea, baina hemen, nonbait, onartu zuten bazela euskal kulturaren, herri kulturaren inguruan dinamika bat, eta behar zela sostengatu.

Praktika amateurrak ez ziren aipatzen ni ailegatu nintzelarik. Onartu zuten guk laguntzen ahalko genituela herri kulturan ari ziren elkarteak, zeren eta 90eko hamarkadan oso gutti dira kulturaz bizi zirenak. Elkarte ttipi-ttipiak ziren gehienak, Izuran, Zuberoan eta Hazparnen baziren kultura zentroak, eta EKEren sortzea hozka bat izan zen.

Lehen zuzendaria Txomin Heguy izan zen. Dena sortzekoa zen, pittaka hasi ginen, eragileak sustatzen eta gure sorkuntza bereziak egiten. EKE erakusketa batzuk egiten hasi zen, haur literaturaren inguruan xede batzuk sortu zituen. Sartu nintzelarik proposatu nuen elkarteak laguntzea, baina baita euskal kultura proiektu propioak bideratzea ere. Kantuketanekin hasi zen, eta biziki kontent naiz egin genuen programa horrekin.

EKEren sorrerak ekarri zuen lorpen handietako bat euskal kulturaren saretzea izan zen.

Bai, eta nire ustez oso garrantzitsua da, zeren eta badira anitz tresna Iparraldean kulturarentzat. Batzuek ikusten zuten euskal kultura herrikoia bezala, eta horregatik beste maila batean zela, nahiz eta argiki horrela ez izan. Saiatu gara erakusten beti egin direla sorkuntza ederrak, eta ez diru anitzekin. Erakunde batzuetan entseatu naiz esplikatzen hemen ez dela beti muga profesional eta amateurren artean, badira sorkuntza batzuk bietarik dutenak. Erromes lana egin dugu, eta egin beharko dugu.

Bestalde, aspalditik ditugu harremanak Malandain Balletarekin, Scene Nationalekin edo Kontserbatorioarekin, eta horrek erran nahi du euskal kultura nahi dugula sartu euskaldunak ez diren eremuetan. Jendetza aldatu da, eta aldatzen ari da, numerikoarekin bereziki. EKEk egiten duen zubi lan hori baitezpadakoa da, eta behar dugu elkarrekin lan egin, eta sare berriak atzeman.

Eboluziorik izan al da erakundearen xedeetan?

Xedeak berak dira, euskal kultura laguntzea, alor ezberdinetan, elkarteek egiten duten ekintzen bitartez edo gure ekintzen bitartez. Gero esan behar da bihurgune handi batzuk izan direla, adibidez, sortu zelarik Euskararen Erakunde Publikoa, gu aitzin arduratzen ginen toponimiaz eta itzulpengintzaz ere, ordezkaritza anitz egiten genituen euskara edo kulturaren munduan. EEP sortu zelarik behar izan genuen gure lana berrikusi: hizkuntza hartu zuten, eta guk euskal kultura, artea laguntzeko. Ahozko ondarearen bilketa hasi genuen, eta numerizatu genuen, geroztik sail handi bat ireki dugu.

Beste gauza batzuk ere aldatu dira, eragile gehiago dira, eta orekak atzeman behar izan ditugu. Erran behar da, EKE Iparraldeko kultura eragileen artean sartzen dela, eta hori ez da erraza, errotua da gaur egun, baita Hegoaldean ere.

Ahulezietan aipatu behar da, EKEk ez dituela politika publikoak egiten; instituzio publikoek erabakitzen dituzte, eta gu obragileak gara. Estatuarekin, Akitania Berria eskualdearekin, Pirinio Atlantikoak departamentuarekin, Euskal Elkargoarekin eta herriko etxeekin behar ditugu osagarritasunak atzeman.

Uste dut ondoko hilabeteetako erronka hori izaten ahal dela, nork zer egiten duen ikusteko, eta lan egitea osagarritasunean. Euskal kulturak gehiago sartu beharko luke eskubide amankomunetan; euskal kultura delarik, beti guregana igortzen dute, baina guk baliabide mugatuak ditugu. Uste dut proiektuak amankomunean gauzatu behar direla, hau da, ikusi behar da beharrak non diren, eta gero nork laguntzen ahal duen eta zein baliabiderekin.

Johañe Etchebest hurbildu zaigu orduan elkarrizketara, zuzendari ohiak aipatutako erronkei buruz bere ikuspegia emateko.

Arribatu berria naiz, eta dena dut ikusteko eta ikasteko, baina uste dut orokorki behar dugula puntu bat egin euskal kulturari buruz, beste erakundeekin mintzatuz. Nire ustez, hiru erronka dira. Lehenik, euskal kulturaren bikoiztasuna kontuan hartu behar da, alde batetik profesionalizatu da, eta bestalde, badugu euskal kultura herrikoia, biziki azkarra, eta garatu dena anitz, baina ez dena hain egituratua. Erronka da ikustea nola laguntzen ahal ditugun bi aldeak, nola elkar elikatzen duten eta nola zubiak egiten ahal diren.

Erronka transbertsalak ere garatzea, euskararena bereziki, euskara nola jorratu euskal kulturarekin, eta askoren praktikak garatu. Ondarea ere bada, hemen anitz lantzen duguna; ikusi nola berriz eskuratu lehengo jakitatea eta berriz eragileen eskutan eman.

Hirugarrenik, beste kulturak gurutzatzea, gure kultura partekatzea eta gure kultura ezagutzea besteekin partekatuz.

Euskal Elkargoa sortu da, eta kulturaren eskumena hartu du. Orain erakunde bakoitzaren eskumenak zeintzuk diren definitu behar da.

Pantxoa Etchegoin: EKE nola sortua den begiratzea nire ustez inportantea da, erakundearekin batean 1990. urtean sortu zen Euskal Kultura Sostengatzeko Sindikatu Interkomunala EKErendako dirua emateko: Estatuak nahi izan zuen, departamendua eta eskualdea ere sartu ziren, eta oso inportantea izan zen, herriko etxeek ere egitura honen bitartez dirua ematea. 158 herri ziren, eta hortik 147 inguruk onartu zuten kotizazioa ematea biztanle bakoitzeko, eta horietan ere baziren herri handiak. Harridura sortu zuen, oso inportantea izan zen, berme morala eman zutelako.

Euskal Elkargoa sortu zelarik, sindikatua desagertu zen, eta automatikoki ia behartua izan zen kulturaren eskumena hartzera, euskararekin batera. Beraien xedea zen partaidetzan lan egitea beste egiturekin. Oso inportantea izanen da jartzea mahai baten inguruan, ikusteko zein diren bakoitzaren misio ezberdinak. Euskal kulturaren alde ari diren beste eragileekin lan egin behar dute, baina gurekin bereziki, lan handia egin dugulako azken 30 urte horietan, eta baditugu jakituria batzuk.

Iparraldean ere badira lurralde ezberdinak, ez duzu konparatzen ahal Zuberoa edo Nafarroa Beherea Hendaia edo Baionarekin, zinez hurbileko lan bat egin behar da ikusteko preseski zer lan egin behar den lurralde bakoitzean.

Pandemia honek erakusten du kultura ez dela soilik izaten ahal eskaintza kulturala, baina ez da artea bakarrik, jendeak bizi duena egunero ere bada kultura. Ikastolekin edo kabalkadekin lan handia egiten dutenak ere herri kultura dira, oso inportantea da eta hori gure eginbeharretan da. Osagarritasuna oso inportantea da, praktika herrikoi batzuk ez dituzte instituzioek laguntzen, eta guk anitz elkarte ttipi laguntzen ditugu lurraldeetan ari direnak.

J. E.: Osagarritasun hori behar dugu xerkatu instituzio ezberdinekin: Frantziako DRACekin, eskualdearekin, departamenduarekin, baina bereziki Euskal Elkargoarekin, eta haiek argi dute guk badaukagula konpetentzia, euskal kulturaren ezagutza azkarra eta horretan oinarritu nahi dutela, bereziki, kultura herrikoia eta eragileak ezagutzen baititugu. Uste dut hori izanen dela gure arteko elkarlan handia, kultura profesional eta herrikoia aberasteko. Euskal kulturaren berezitasun eta indar handi bat da kultura herrikoia, beste instituzioak ez dira hain kontziente horretaz, eta hor bada aukera bat osagarritasun azkarra izateko.

Nola ikusten dituzue harremanak Hego Euskal Herriarekin?

P. E.: Hastapenetik EKE partaide izan zen inkesta soziolinguistikoak egiten zirelarik, urrun joaten gara horretan. 2004. urtean hitzarmen bat sinatu genuen Eusko Jaurlaritzarekin eta orain ere badugu. Aspaldidanik gure kontseiluan Jaurlaritzako ordezkari bat bada, eta orain Nafarroakoa ere bai.

Herriko etxeekin ere lan egiten dugu, Donostiakoarekin urteetan aritu gara, eta herri eredugarria Getxo da, 2000. urtetik badugu harremana. Beste eragileekin ere ari gara, Eresbilekin lan konkretu batzuk egin ditugu, esate baterako.

Badugu Akitania.eus programa, Etxepare institutuarekin eta Nafarroako Principe de Vianarekin, euskal artistak Akitaniara joan daitezen, eta hango artista batzuk hona etortzeko. Gauza xumeak egin ditugu eta gero iraunarazten ditugu, konfiantza atxikitzea urteetan ez da erraza.

J. E..: Saretze lan ederra egina izan da janeko, horretan bermatu beharko da, eta garatu beharko da xumeki. Eraikitzen ari gara hedapen eskaintza bat hemengo artistentzat, jada proposatzen dugu herri batzuetan, eta zergatik ez besteetan ere. Ez dut ezagutzen Hegoaldeko ekosistema, dakidana da ez dela hemengoa bezalakoa. Beste manera batez funtzionatzen du, eta hori jakinik zubiak egiteko nola egin ikusi beharko da.

Bien arteko pasaia momentu zailean heldu da, covid-19aren garai honetan. Lehen itxialditik EKEk lan berezia egin izan du zuzenean elkarte eta artistekin harremanetan emanez.

P. E.: Lehen konfinamenduko lehen egunetan hurbileko lan bat egiten entseatu ginen, bereziki elkarteekin. Berehala hasi ziren gauza biziki konkretuak ateratzen, deseginak ziren festibalak eta horrelakoak. Lehenik inkesta bat bidali genien elkarteei, zer egoeratan ziren, zeintzuk ziren beraien beharrak eta zertan laguntzen ahal genituen ikusteko. Eta gero erabaki genuen 2020an lagundu behar genituen elkarte guztiak deitzea, eta hori nire ustez biziki garrantzitsua da, jendeekin mintzatzea, eta aipatzea gauza batzuk ez dituztenak iskiratuko.

Gero erakundeek lagundu dute, dispositibo bereziak ezarriz… gure ustez inportanteena zen horren informazio ahalik eta gehien helaraztea. Erabaki genuen finkatuak genituen dirulaguntzak ematea, salbu gauza batzuk pusatuak baziren; festibal batzuentzat, jadanik gastuak eginak zituztenak, mantendu ditugu. Aztertu ditugu egoera bereziak, eta lagundu ditugu. Pentsatzen dut hurbileko lan horrekin segitu behar dugula.

Denek pentsatzen genuen gauzak udazkenera pasako zirela, maluruski birusa jaun eta jabe izan da, eta bada orain ere, beraz biziki gauza gutti egin dira. Ikusten dugu udaberrian gauza anitz ez direla izanen, eta izaten badira, denak metatuko dira. Egoera biziki konplikatua da konpainiendako, baina proiektuendako ere bai, jende batzuk engaiatu zirenak hasiak dira aspertzen.

Hegoaldean eta hemen, egoeran badira diferentziak: hemen ezin da fitsik egin, eta han parte hartu dut ikusgarri batzuetan, biziki ongi antolatuak. Hor ikusten da zer-nolako beharra duen jendeak ikusgarrietara joateko. Hori ez du numerikoak ordezkatuko.

J. E..: Uste dut ongi eramana izan dela krisi garai hau eta hurbileko lan hori, zubiak egitea. Entseatuko gara kudeatzen krisitik ateratze hori, antolatzen laguntzen ondokoa, ez dadin anarkia izan, orekatua izan dadin. Hori ere beste lan bat izanen da.

Transmisioa nola pasatzen ari da bien artean?

P. E.: Lekuko bat hartu nuen duela 24 urte eta hori emango diot Johañeri eta biziki kontent naiz horregatik. Ez da erraza, denbora eman nuen, lehenik eta behin erakundearen funtzionamendua ulertu behar da, jendea… Kanpokoa ere ezagutu behar da, instituzioekin, elkarteekin… Ni hor naiz, baldin badu zerbaiten beharra, aholkuak emateko, baina bistan da, ez dut nahi bere ondotik egon, zeren aspertuko da.

J. E..: Opari eder bat egin dit Pantxoak, zeren eta aurtengo proiektua idatzia da, eta aurrekontua plantan emana eta bozkatua. Tresna plantan ezarri du nik eskuratzeko gisan, eta gero pedagogo ona da, uzten dit egiten, eta behar dudalarik beti hor da erantzuteko. Hori da preziatzen dudan desmartxa, nire aldetik ikertzea, lantzea, eta ulertzeko arazoak ditudalarik, beti izatea ondoan norbait laguntzeko prest.

Johañe, zer berezitasun izanen du zure gidaritzak?

Oraindik ez dakit sobera, jadanik EKE biziki egituratua da, gauzak pausatuak dira, zubi lana plantan da, erakundea ezagutua da, ondarearen inguruan izugarrizko lana eramana da, bakarra da Iparraldean hori eramaten duena; eta horrelakoetan bermatuko naiz.

Bi berezitasun ditut. Irakasle izan izana, eta beraz, pedagogia mailan baditut ezagutzak eta horiek baliatuko ditut garatzeko bitartekaritza lana, formakuntza, euskal kultura ezagutaraztea belaunaldi berriei, horretan gogoa dut lan egiteko. Kultura herrikoitik heldu naiz eta barnetik ezagutzen dut kultura hori, horretan ere nire ekarpena eginen dut, jenderen ezagutza, nire sarea ekarriko dut EKE garatzeko.

Beste eremu batzuetan, aldiz, badut anitz ikasteko. Orain zinemaren munduan ari gara, egituratzen ari den sare bat da, eta horretan ikasten ari naiz. Lurraldeko partaideekin nola lan egiten ahal dugun ikusiko dugu. Pasio hori badut eta hori baliatuko dut horien guztien garatzeko.

Zure beste berezitasunetako bat da zuberotarra zarela, maila horretan ekarpenik egin dezakezula uste duzu?

Ez dugu kultura bizitzeko manera berdina, egoera ezberdina da kostaldearekin konparatuta, erronka ezberdinak dira. Zuberoako mundua ezagutzen dut, baina kostaldekoa ez dut hainbeste ezagutzen, bestelako dinamikak dira, jende kopurua ezberdina da.

Bitartekaritza lana ezberdina da, euskal kultura ezagutarazi behar da kostaldean, Zuberoan eta barnealdean bizitzen delarik, biziarazten du lurraldea eta gizartea, hor da ezberdintasuna. Eta bistan da, bien gurutzatzea izanen da gako bat. Bitartekaritzan, eskoletan ezagutarazteko gure errituak, gure festak… inportanteak izanen dira horrelako gauzak.