«Azken 150-200 urteetan tenperaturaren joera alderantzikatu dugu: jaitsi beharrean, igotzen»

Blanca Martinezek geologiaren betaurrekoak jantzi dizkigu, milioika urteetan planetak izan dituen klima aldaketa naturalak ulertzeko, egungo puntu kezkagarrira heldu arte.

Klima larrialdiaren inguruko eztabaida lehen planoan dagoen une honetan, egin berri diren “Poeta, miope eta despistatuentzako geologia” jardunaldiek zientziaren arlo horren gaineko begirada mahaigaineratu dute, ikerketa geologiko ezberdinak partekatuz. Topaketa horien barruan, Kantauri itsasoa klimaren «kutxa beltz» gisa uler daitekeela azaldu zuen Blanca Martinezek, “Winter is coming? El Mar Cantábrico como caja negra del clima de los últimos 130.000 años” hitzaldian. Klima aldaketak planetaren dinamika naturalaren parte direla azaltzen hasi zen. Horregatik, klima «larrialdiaz» hitz egiten dute geologoek, ez «aldaketaz». Hala ere, mezua ondo ulertzeko, komeni da aurretik eskala geologikoan kokatzea. Izan ere, Kuaternarioko, azken 2,6 milioi urteak hartzen dituen aroko, azken 130.000 urteetako dinamiken azterketan zentratuta dago Martinezek parte hartzen duen ikerketa proiektua. Bizkaiko golkoan eta, zehazki, euskal plataforma kontinentala dira ikerketaren kokapen fisikoak, eta zundaketa horietan aztertutako mikroorganismo fosilak dira, nagusiki, iraganaz eta orainaz hitz egiten diotenak, etorkizunera begirako hipotesiak egin ahal izateko.

Testuinguru geologikoa zehazteko, Martinezek gogoratu zuen duela 14.600 urte azken garai interglaziarra hasi zela, egun bizi dugun garai epela, hain zuzen ere. «Zer etorkizun espero dezakegun galdetzen badidazue, ziurtatu ahal dizuedana da hamarnaka mila urte barru glaziazio batean egongo garela, eta ondoren beste interglaziar (aro epel) bat egongo dela, eta beste glaziazio bat gero... Zehazki noiz gertatuko den? Ideiarik ez. Egia esan, tenperaturen jaitsiera nabaritzen hasiak beharko genuke egon; gauden interglaziarraren barruan, gero eta klima hotzago baterako joera egon beharko litzateke. Aurreko interglaziarrean gehieneko beroa hasieran gertatu zen, eta ondoren beheranzko joera izan zen, glaziaziora heldu arte. Gauza bera ikusi beharko genuke, baina aurreko interglaziarraren Holozenoaren hasieran baino bero handiago daukagu egun». Hausnarketa horretan sakondu nahi izan du GAUR8k, dibulgazioa maite duen Bizkaiko golkoko geologoarekin.

Azterketa geologikoak planetaren osasuna erakusten duten erradiografien modukoak izango lirateke?

Bai, iraganeko erregistro osoa aztertzen dugulako orainarekin alderatuz, eta horrek etorkizunerako hipotesiak egiteko aukera ematen digu. Iraganeko datu guztiak bildu eta interpretatzen ditugu; beraz, konparazioa ezin hobea da.

Azaldu duzunez, klima aldaketa, aro bero eta hotzen segida, Lurraren funtzionamenduari datxekion zerbait da, planetaren historia geologikoan ezaguna den dinamika bat. Izan ere, orain garai hotz baten atarian egon beharko genuke, eta gero tenperatura baxuagoak nabaritu beharko genituzke; hala ere, ez da horrela izaten ari.

Klima mugarri beroak edo hotzak gauza naturala dira, eskala desberdinetan –bai milioika urtekoak, bai Kuaternarioaren barruan milaka urtekoak–. Hori gure planetari datxekion zerbait da, bere barne dinamikagatik eta Eguzkiarekin duen harremanagatik, bere ardatzean bira egiten duelako eta Eguzkiaren inguruan bira egiten duelako. Ziklikotasun horiek ezagunak dira, duela milioika urtetik gertatzen dira eta milioika urtez gertatzen jarraituko dute. Oraintxe bertan, eskala interglaziarrean, ikusten duguna da ziklikotasun hori aldatzen ari garela giza eskalan, ehunka urteko eta hamarkadetako eskalan, gure planetako kliman ohikoak diren ziklikotasun horien azpitik, eta ziklikotasun naturaletik aldentze horren azalpen bakarra gizakiaren esku-sartzea da. Gizakiok egiten ari garenak gizakion eskalan eragiten digu.

Tenperaturari dagokionez, interglaziarren azken klimatikoa, aldi beroena, hasieran gertatzen da. Aurrekoetan ikusi dugu hori, aurreko interglaziarrean, hau da, MIS 5 itsas estadio isotopiko den horretan. Klimatikorik onena hasieran ikusten genuen, eta tenperatura jaisteko joera izaten zen, glaziazio prismara iritsi arte. Zer ikusten ari gara orain? Holozenoaren klima optimoa daukagu, interglaziar espazioaren hasiera dena, eta, egia esan, azken 150-200 urteetan tenperatura jaisteko joera hori alderantzikatzen ari gara, tenperatura igotzen ari baikara; hori da arazoa. Ziklikotasun naturalaren aldentze hori giza efektuaren ondorio da, eta zuzenean eragingo digu.

Jakin al daiteke horrek nola eragingo digun?

Eragiten digu jada. Itsas mailaren igoeraren eta tenperaturen igoeraren erritmoa aldatzen ari gara. Ikusten dugu itsas mailaren igoera kurban, adibidez. Holozenoaren hasieran, gaur egungo interglaziarraren hasieran, abiadura handia zuen, gero moteldu egin zen eta orain pixka bat motelago egon beharko luke. Hala ere, ikusten ari gara abiadura hori igotzen ari garela berriro; hori ez da naturala. Itsas mailaren igoera bizkortzen ari gara eta tenperaturen aldaketa hori bizkortzen ari gara, eta hori ez da naturala.

Planetaren klimaren ziklo naturalaren arabera, garai hotz baten atarian bagaude, aurrekoetan gertatu bezala itsas mailaren beherakada ere nabaritzen hasi beharko genuke, ezta?

Oraindik ez, itsas mailaren igoera moteldu beharko litzateke. Oraindik interglaziarrean gaude, hotzaldira iristeko milaka urte geratzen zaizkigu. Oraindik, milaka urtez, itsasoaren maila igo egin beharko litzateke baina erritmo askoz baxuagoan, igoera abiadura baxuago batean, hori da kontua.

Aipatu duzu une bero gogorrek une hotz gogorrak eragiten dituztela, eta horiek berriz une bero gogorrak ekartzen dituztela, planetaren dinamikari erreparatuta, eta berez eduki beharko genukeen une hotz hori atzeratzen ari garela, nola da hori?

Une beroen eta une hotzen arteko oreka moduko bat da, nolabait esan. Oso une epelak oso une hotza dakar, eta oso hotzak oso une epela, eta hori gertatzen da sistemak konpentsatu egiten duelako, zirkulazio ozeanikoko sistema, zirkulazio atmosferikoko sistema... Goma bat daukazunean bezala da, asko luzatzen baduzu errebotea oso indartsua izango da, baina azkenean aldaketa bat bestearekin konpentsatuko du. Kontua da asko aldatzen baduzu, errebotea oso indartsua izango dela.

Eta berotze globala prozesu horretan ere eragiten ari da.

Bai, horregatik larrialdi klimatikoa deitzen diogu, eta ez da klima aldaketarekin nahastu behar, azken hau prozesu naturala baita. Larrialdi klimatikoa deitzen diogu, hainbeste eraldatzen ari garenez, ez baitakigu oso ondo nola eragingo digun, iraganean ez baitago zer gerta daitekeen argi adierazten digun ezer. Iraganean izan ditugunak aldaketa naturalak dira, eta planetak aldaketa horiek orekatzeko erantzuten du. Hala ere, orain faktore berri bat sartzen ari garenez, giza faktorea, ez dakigu oso ondo planetak nola erantzungo dion giza faktore horri, egiten ari garena egiteari uzten ez badiogu behintzat.

Gizakiaren esku-hartzerik gabe, ohiko ziklo naturalaren barruan, tenperatura baxuagoak nabaritzen hasi beharko genuke, eta iraganean gertatu diren prozesuak ezagututa, habitat ez hain mesedegarriak heldu beharko lirateke, faunan eta floran aldaketak eraginez, urte askotako prozesua bada ere.

Fauna osoak eta flora osoak aldaketei erantzuten diete, argi eta garbi, migratu eta mugitu egin baitaitezke. Klima aldaketa guztiek, ozeanografikoek zein atmosferikoek, faunari eta florari eragiten diete, eta, ozeanoaren kasuan, bai latitudinalki, bai altuera topografikoan edo batimetrikoan migratzen dute. Aldaketa klimatiko horiek ditugunean, faunak eta florak azkar erantzuten dute. Arazoa da gizakiok ez dugula horrela erantzuten, ez gara jada espezie nomadak, finkatuta gaude, orduan ez dugu berdin erantzuten, eta gainera gu fauna eta flora horri eragiten ari gatzaizkio, naturalak ez diren aldaketak bizkortzen ari gara.

Izaki bizidun horiek klima aldaketari ematen dioten erantzuna aldatzen ari gara, eta horrek aldatu egiten du oreka hori, planetako bizimodu guztien portaera naturala, eta klima aldaketa naturalaren aurrean nola erantzuten duten aztertzeko aukera ere aldatzen du. Adibidez, padura batean, hura lehortzen badugu, galdu egin dugu itsas mailaren gorakadaren aurrean geneukan hesi edo defentsa hori; beraz, ezin diezaiokegu aldaketa horri erantzun hesiaren zati hori galtzen badugu.

Geologiak estuario eta mendien adina ere datatu ditu. «Itsasadarra baino zaharragoa zara» esaten dugu, adibidez, baina Pagasarri askoz zaharragoa da.

Bilboko itsasadarrak, egia esan, 9.000 urte baino gutxiago ditu. Iparraldeko estuario guztiek, Asturiasen, Kantabrian eta Euskadin 9.000 urte baino gutxiago dute, baina inguratzen gaituzten mendiek ehunka milioi urte dituzte. Pagasarrik, esate baterako, 100 milioi urte baino gehiago ditu, 120 inguru gutxi gorabehera. Kontzeptu geologikoa nahiko desberdina da. Badirudi dena beti egon dela hor, baina historia geologikoa oso desberdina da.

Gorrondatxetik gertu gizakiak eragindako formazio bat ere badago. Zelan sortu zen?

Hori Labe Garaietako isurketengatik sortu zen, galdaketako zepetatik abiatuta, baina baita plastikoetatik, adreiluetatik eta beiratik ere, soberan zuten guztia. Ontzietan ateratzen ziren, Bizkaiko golkoan sakon samar bota behar izaten zuten, Abraren atzetik, baina ez zuten botatzen bota behar zuten lekura, eta Abran askatzen zuten. Zer gertatzen da? Eremu horretan, gainazaleko korronteak, mendebalde-ekialde orientazioa dutenak, gai zirela material horiek guztiak, zabor hori, arrastaka eramateko, eta inguruko hondartzetan pilatzen zela, Getxo aldean. Material horiek, hondartzara iristean, zementazio prozesu goiztiarra izan zuten, hau da, oso azkar, urteetan edo hamarkadetan, finkatuta geratu ziren eta harkaitz bat osatu zuten. Prozesu hori olatuak irabiatzearen ondorioz gertatu zen; itsasoko urak, CO2arekin, inguruko materialekin erreakzionatzen du, bai zepekin, bai labarreko arroka naturalekin, eta zementu bat eratzen du. Horrek zepa hori itsasten du, beira horiek guztiak, plastikoak, finkatu egiten ditu, gogortu egiten ditu, harri bihurtzen ditu, litifikazio goiztiarreko prozesu bat da, hau da, oso azkar eratutako harri bat.

Ez da kasu bakarra izango?

Asturiasen antzeko formazioak daude, fundizioko materialetatik abiatuta hor ere bai, eta Kanarietan ere antzeko zerbait dago, baina kaltzio karbonatoarekin sortu da, banana sailen ureztapenarekin lotuta.

Geologian, paleoingurumeneko berreraikuntzetan, paleoekologian eta paleozeanografian doktorea zara. Ikerketa arlo horiek nola azal litezke?

Paleontologoa naiz, mikropaleontologoa, eta egiten dudana da espezializatu naizen fauna taldeak erabili espezie horien ekologiaren bidez interpretatu ahal izateko nolakoa zen bizi ziren giroa, kasu honetan itsasokoa. Nik aztertzen ditudan espezieek uraren tenperatura tarte batzuk behar dituzte bizitzeko, hondoko sedimentu motakoak, korronteen abiadurakoak. Orduan, une eta leku jakin batean zein espezie agertzen zaizkidan jakinda, ingurune horrek une horretan eta leku horretan dituen baldintzak interpreta ditzaket. Eta laginak ditut hainbat eremutan, eta hainbat denboralditan, x denboran zehar, eta horrela ingurune osoa eraikitzen da, bai espazioan, bai denboran; une horretan itsas giroaren baldintza ekologikoak nola aldatu diren interpretatzea da.

Klimaz gain, zer esaten dizute ikasten ari zaren mikroorganismo horiek?

Klimaz edo uraren igoeraz gain, apur bat modernoagoak direnek, adibidez, gizakien esku-hartzeaz hitz egiten dute. Gizakiak eskua sartu duenean, organismoek ere horren berri ematen dute. Adibidez, «Prestige»-ren hondamendian, petrolio isuriarekin mikroorganismo horietako asko kaltetu zirenean, txapapotez zikindutako oskolak zeuden, baina badira forma anomaloak ere, aberranteak, ugaldu direnean ingurunearen baldintzak egokienak ez zirela erakusten dutenak, kutsadura dagoela adierazten duten formak agertzen dira.

Ikerketak martxan jarraitzen al du Bizkaiko golkoan?

Bai, horretan jarraitzen dugu. Nik kanpoan egiten dut lan, kanpoko kolaboratzailea naiz, baina EHUko Geologia Saileko lankideek oraindik ere horretan jarraitzen dute. Bizkaiko golkoko lineako hondoko materiala eta estuario desberdinetakoa daukagu.

Klima larrialdia dela-eta ikerketa berriak abiatu dira?

Etengabe hitz egiten ari gara, adibidez, giro atopiko kontinentalei dagokienez, egiaztatzeaz zer-nolako seinale ozeanikoa daukagun, zer-nolako seinale kontinentala daukagun; ez bakarrik estuarioetan, baizik eta ingurune kontinentaletako hezeguneetan, aintziretan, urmaeletan transektuak egiteaz, horrela ikusi ahal izateko seinale osoak, ez ozeanografikoak bakarrik, baita kontinentalak ere, nola erantzuten duen. Konparatiba horiekin lanean jarraitzen dugu, Iberiar penintsulako iparralde osoan eta Bizkaiko golkoko hegoaldeko hondoan azken milaka urteetan nola eboluzionatu duen ikusteko, batez ere Holozenoan zentratuta, etorkizunean nola eboluzionatu dezakeen interpretatzeko.

Zuen ezagutza arlotik ikusita, kostaldea gerta daitekeenerako prestatzen ari dela edo prestatu beharko lukeela entzuten duzuenean, zer pentsatzen duzue?

Egia esan, sentimendu kontrajarriak daude, prestatu egin behar dugulako, itsas maila gehiegizko abiaduran igotzen ari delako, kasu askotan kezkagarria, baina ez prestatzen ari garen moduan. Kostaldearen dinamikari, ingurunearen aldaketei, geomorfologiari eta sedimentologiari buruzko azterketa geologikoak egin behar dira, oso azterketa konplexuak eta osoak, haien zain egon ahal izateko edo kostaldeko aldaketa horien aurreko babes edo erantzun azkarreko plan horiek egin ahal izateko. Ezagutza geologiko handiagoa izan behar dugu, eta informazio truke handiagoa alderdi politikoen aldetik.

Euskal Plataformak, Bizkaiko golkoaren barruan, zer garrantzi du planeta mailan?

Euskal Plataforma berezi samarra da, berez Bizkaiko golkoko izkina txiki bat bezalakoa delako. Ipar Atlantikoarekin alderatzen duzunean, ikusten duzu Ipar Atlantikoari orokorrean gertatu zaiona hemen ere gertatu dela. Hala ere, gauza jakin batzuk ere baditugu, Ipar Atlantikoaren testuinguruan berezi egiten dutenak. Euskal Plataformaren une batzuetako bilakaera berezia ez dator bat Akitaniako plataformarenarekin. Izkina bat garelako, Bizkaiko golkoak ukondo itxura duelako, eta plataforma oso zabala ez delako ere bai. Plataforma estu samar batean, kanoi bat aurkitzen dugu, askoz sakonagoa den zonalde bat; eta Akitaniako plataforma, adibidez, oso zabala da, eta hori ere hemen dauzkagun ibaiek eragindakoa da, oso laburrak dira eta sorburutik bokalera oso azkar iristen dira. Pixka bat berezia da, Bizkaiko golkoak Ipar Atlantikoaren portaera orokor berdina duelako, baina bere berezitasunekin eta bere portaera espezifikoarekin; horregatik, xehetasunez aztertu behar da. Izan ere, euskal, kantabriar eta asturiar plataforman gertatzen dena ez da Galizian gertatzen denaren berdina.