Gatazka baten sentimenduen memoria berriak

Saiakera generoan askotan, testigantza formatuan, biografia bezala, gutxiagotan fikzioan... 1936ko gerratik gaur egunera arte herri hau bizitzen ari den historia nahasi, gordin eta intentsoari buruzko liburuen ugalketa deigarria egiten da Azokan. Zerk bultzatuta?

Landako Gunean ezarritako erakusmahaiek lerro luzeak osatzen dituzte. Lerroei kaleen izenak jartzen dizkiete Azokan. Stand bakoitzean, Azokara dakartzaten nobedadeen egileen argazkiak ezarri ohi dituzte argitaletxeek, ikusgarritasunaren bila, atentzioa emateko. Kale batean, eta parez pare, Txalaparta eta Pamiela argitaletxe nafarren erakusmahaiak daude. Tafallakoek dakartzaten egileen artean Alfontso Etxegarai dago, ‘La muga’ (Txalaparta) testigantza liburuaren egilea. 34 urte Sao Tome Afrikako uhartean deportatua bizi ostean, Etxegarairi itzulerako bidea zabaldu zitzaion. Baina ezin du muga pasatu, Pirinioetako muga hori; beraz, ezin da Azokara etorri.

36 urte luze eman ditu Joseba Sarrionandia iurretarrak ere Euskal Herritik kanpo. Pamielaren erakusmahaian bere ‘Habanako gaukaria’ (‘Bizitzea ez al da oso arriskutsua’, ‘Airea ez da debalde’ eta ‘Gauzak direna balira’) trilogia dago salgai. Eta haurrei zuzenduriko eta Irrimarrarekin batera kaleratu duen “Tristura” album ilustratua aurtengo nobedadeen artean dago Elkar argitaletxean. Sarrionandiak nahiago izan du isilean, modu diskretu batean, eraman berriz Azokarekin izan duen elkartze hau. Hori posible izango balitz bezala.

Idazle bien egote eta ez egote horrek metafora bezala funtzionatzen du, neurri batean. Eta interesa sortzen du, era berean.

Txominen memoria

Jokin Urain ‘Txomin Iturbe. Aurrera bolie!’ (Gara) ETAko buruzagiaren biografiaren egilea da. Hain ezaguna eta, era berean, ezezaguna den pertsonaia historiko eta ikonikoaren bizitzaren testigantza josi du eta, era berean, belaunaldi baten erretratua osatu. Gazte hil zen Txomin Iturbe, 45 urte besterik ez, Aljerian 1987an... eta ez auto istripu batean, orain arte esan izan den bezala. Liburuan argitzen da. Gutxi utzi zuen Iturbek idatzia, idatzita gelditu dena Poliziaren bertsio ofiziala izan da, eta iturrien bila aritu zen Urain: «Baina iturriak dira jendeak memorian dauzkanak, berak ez zuelako ezer idatzi: postaltxo batzuk Aljeriatik azkenengo boladan, gutun pertsonalak, familia girokoak... Orduan, non bizi da Txomin? Jendearen memorian». Halere, memoria tranpatia da oso. Tiraka, lekukoen testigantzak orraztu eta kontrastatu ondoren, belaunaldi baten erretratua osatu du: «Lourdes Iriondoren kantak zioen: ‘Gazte gara gazte eta ez gaude konforme’. Frankismoaren harropuzkeria jasan ezin zuen belaunaldi baten motibazioa eta erantzuna izan zen eta hainbat gauzaren sorrera: euskal kultura, ikastolak, euskal kantagintza berria... eta, besteak beste, erakunde politiko bat».

Memoria argitzeko esfortzu honek sortzen al du interesik? «Peixotok esaten zuen 60ko hamarkada izan zela ereintza aroa. Nik uste dut orain bizi dugula ere horrelako nahasmen aro bat, eta nahasmen garai honetatik atera behar dela beste ereintza aro bat, gazteen ereintza aroa. Aurrera begira, independentziari begira edo, hainbat arazo dago: klima aldaketa, kultura, zeren gaur egun ere euskararekin gabiltza zalantzan aurrera edo atzera ote doan... Pandemia honek eragiten du ere gizartean nahasmena. Gazteek beharko dute izan aurrera begirakoak, gizartearen historian beti gazteak izan direlako aurrera begirako bultzada hori. Eta nik uste dut oraingo gazteek ere agian ispilutxo bat ikus dezaketela garai hartako gazteek izan zuten egonezin horretan, eta egiteko eta aldatzeko gogo horretan. Grina horretan, motibazioan».

Hemendik kanpoko interesa

Jon Alonsoren ‘Naparra. Kasu irekia’ liburuaren gaztelaniazko bertsioa, Iñaki Egañaren ‘Objetos perdidos’ –euskal gatazkan desagerrarazitako auziei buruzko ikerketa bat– eta Alfontso Etxegarairen “La muga” nobedadeak ekarri ditu Landakora Txalaparta argitaletxeak. «Kontu bat ere kuriosoa da: testigantza oso gutxi dago euskal gatazkaren inguruan –argitu du Jon Jimenezek, argitaletxeko editoreak–. Alfontso izango da salbuespena». Arrazoi desberdinak egon daitezke; bat, seguruenik, egoera politikoa. «Alfontsok oso ondo esaten du: dauzkat bi estatu gainean, eta une batean berriro buelta naiteke kartzelara».

Argitaratzaile eta banatzaile da era berean Tafallako argitaletxea eta gai hauei buruzko aldaketa bat sumatu du azken garaiotan. «Badago Estatuko medio ezkertiarretan nolabaiteko zabalkunde bat. Lehen, gai hauek ez ziren ukitzen, ez zen elkarrizketarik egiten, esaterako», dio. Bestalde, bitxia bada ere, gatazkari buruzko liburuekiko interesa berpizten ari da, bai atzerrian –«Iñaki Egañaren ‘Breve historia de ETA’ ondo funtzionatzen du, nazioarteko editoreek asko galdetzen dute liburu honi buruz»– eta bai bertoko belaunaldi berrien artean: «Azkenengo boladan, adibidez, hauxe [‘Txabi Etxebarrieta. Armado de palabra y obra’] berrargitaratu genuen orain dela pare bat urte, klasiko bat delako. Bere biografia da eta beti oso ondo funtzionatzen du. Jon Idigorasen biografia ere [‘El hijo de Juanita Gerrikabeitia’] beste klasiko bat da. Duela lau bat urte berriro berpiztu zen, ez dakit zergatik. Nik uste dut belaunaldi berriak ari direla deskubritzen belaunaldi zaharrak, jende gaztea ikusten duzulako interesatuta. Badago nolabaiteko transmisioa».

Olerkietatik

Hegoi Etxarte musikaria, idazle eta Katakrakeko partaidea pozik dago. ‘Sortaldekoak’ (Susa) bere poesia liburua berriz inprentan dago, bigarren ediziorako bidean. Bertan, beste hainbat gairen artean, memoriaren berrikuspen bat dago. Gerrako “galtzaile” haien erreibindikazioa poesiatik.

Literaturatik ere memoria landu daitekeelako, baita poesiatik ere. ‘Sortaldekoak’, dena den, ‘rara avis’ bat da, ez baitago gai hau landu duen poeta askorik. «Noski –erantzuten du Etxartek–, egin behar dira ikerketa historikoak, baina genero desberdinetan landu egin behar da ere. Zuk badakizu zenbat gauza gertatu ziren hemen? Hitz egiten ari gara izugarrizko dimentsioa daukan gatazka bati buruz, herriz herri, auzoz auzo gertatu zena, eta nazioarteko maila zeukana: hemen egon ziren italiarrak, alemanak… gerra bitartean eta gerraostean. Eta non dago hori? Artisten hautu politiko bat izan da horretaz ez hitz egitea, beste gauza batzuez pila bat hitz egitea baizik. Ni pixka bat mesfidatia naiz zentzu horretan. Ezin zen 40ko hamarkadan honetaz hitz egin, ezta 50ekoan ere, baina 80ko hamarkadatik aurrera idatzi den guztiarekin, zergatik dago zulo hori? Beldurra, utzikeria? Niretzat oso bitxia da, bereziki horien seme-alabek ez egitea. Gu gara honezkero bizirik ez dauden horien oroitzapenen lekuko. Gure bizitza ez da bakarrik bizi duguna, kontatu digutena, besteei kontatu zaiena ere badelako».