Izenburu honetako hitzak Tuteran, 1894an, Gregorio Iribasek idatzitako artikulu batekoak dira: "Nafarroako eskubideak". Artikulu hauek, Diputazioak hala eskatuta, berrargitaratu ziren geroago. Iribas Zuzenbidean doktore, Filosofia eta Letretan lizentziatu eta abokatuen elkarteko dekanoa zen. Duela urte batzuk esan nion nire buruari hemendik aurrera nire artikuluak harrietan idatziko nituela, baina lerro hauekin salbuespena egin nahi dut.

Gaur egun, Nafarroa Garaiko ia 700.000 biztanleetatik asko beste leku batzuetatik iritsi dira eta jatorri anitzetatik gainera. Horietako askok, Nafarroako historiaz galdetuz gero, beharbada erantzungo dute badakitela Erdi Aroan erreinu bat zela.

Berdin erantzungo lukete hemen jaiotako nafar askok eta haien ondorengoek.

Independentzia galtzea.

Nafarroa erresuma independentea izan zen mila urtez. 1841eko abuztuaren 16an erresuma izateari utzi eta Espainiako probintzia bihurtu zen. Ikus dezagun, dena den, hemen gertatutakoa ondorengo fasean.

Gure independentziaren azken urteetan, erregeordeak bere ideia susmagarriengatik erbesteratu zuen Sagaseta de Ilurdoz jurista eta sindikoa; honek, liburuxka batean, foruak aldatzeko prozedura legez kanpokotzat eta zilegitasunik gabekotzat jo zuen. Lana agintariek bahitu zuten; ale gutxi daude, beraz.

Nolanahi ere, 1841az geroztik, eta, antza denez, adostutakoagatik, Nafarroak gauza oso garrantzitsuak galdu zituen, hala nola Gorteak, sistema judiziala, moneta egiteko eskubidea, aduanak, derrigorrezko soldadutzatik salbuestea edo irakasleak izendatzeko eskubidea.

Hala ere, itunetik haragoko eskaerak eta zergak igotzeari eutsi zion Madrilek. "Tejada Valdosera" deritzon hitzarmenaren ondoren, bizi ezinagatik emigrazioa areagotu zen eta, aurreko mendeko lau gerren eta kolera epidemiaren ondoren populazioak hazten jarraitu bazuen ere, orain nabarmen murriztu zen.

Gamazada.

Handik gutxira, Gamazo ministroak zergak handitu nahi izan zizkien nafarrei. Jendea altxatu egin zen eta, egun gutxian, 300.000 biztanleko Nafarroa Garaian, 120.000 sinadura bildu zituzten, izen-abizenekin, Nafarroaren defentsan. Nafarroako Ohorezko Liburuan daude.

1893ko gertaera haiek gogorarazteko, Foruen Monumentua eraiki zuten, «gehienez 25 pezeta eta gutxienez 25 zentimoko» ekarpenekin, herri-harpidetzaz. Bere oinarrian gertakariei erreferentzia egiten dien inskripzio sorta bat agertzen da. Batzuk euskaraz.

Gaztetan eskuratu nituen liburu txiki batzuen artean begiratuz, Jaime del Burgoren bat aurkitu dut, Jaime Ignacio Del Burgoren aitarena, Foru Hobekuntzaren aitabitxiarena. Nafarroako Pirinioak eta Iruñea ezagutzeko gida moduko bat den liburutxo honetan, hiriburuari eskainitako atalean, intereseko leku eta eraikinak errepasatzen ditu, baina Foruen Monumentua ez da agertzen. Ahaztu ote? Historia idazleak hala egin izan balu, errealitatea beste garai baterako utzi nahi zuela ondorioztatu beharko genuen.

Foru Erreintegrazioa edo autonomia osoa.

Denbora pasa, eta 1917an, Iruñeko Udalak foru erreintegrazioa eskatzea onartu zuen eta Nafarroako udalei dei egin zien bat egin zezaten. Gehiengoak bat egiten zuen ekimenarekin; berez, independentziara itzultzea suposatzen zuen aldarrikapenak.

1931n eta hainbat deialditan, udalen gehiengoa lau probintzietarako estatutu komun baten alde agertu zen. Diputazioak, bere esku-hartzeetan, argi uzten du sentipen hori.

Lau euskal probintziei ahizpa eta bikiak deitzen zaie. «Laurak Bat» leloa sortzen da.

1866an, Diputazioak lau probintzietarako unibertsitate komuna sortzea proposatu zuen eta Eusko Ikaskuntzaren eta Euskaltzaindiaren sorreran parte hartu zuen.

1918ko irailaren 13an, "Diario de Navarra"-k Nafarroako Diputazioa «Euskal Herriko hierarkia gorena» izendatu zuen.

Testuinguru hartan, gertatu ez ziren gertakariak espero zitezkeen, baina Iribasek esan zuen jada: «Ez al da beti ikusi Gobernuaren jokaera maltzur eta zuhurra ‘vasco’ eta ‘navarro’ artean bereizi nahian, elkarren arteko gatazka ereiten, desadostasuna eta desberdintasunak sortzen saiatuz, inbidia eta susmoa sor daitezen?».

Miguel Javier Urmeneta, Iruñeko diputatu eta alkateak esan zuen: «Madrilen beti dago pentsamendu politiko bat ‘vascoak’ gauza bat garela eta ‘navarroak’ beste bat direla esateko interesa duena».
Konstituzioa.

1883an, Tuteran, etorkizuneko Nafarroako Konstituziorako oinarriak idatzi ziren. Proposamenen artean, Errioxari, «Vascongadasi» eta «Ultrapuertosi» (egun frantsesa, lehen nafarra) Nafarroara itzultzeko aukera eskaintzen zitzaien. Hala ere, 1838rako, Nafarroan bazegoen lau euskal probintzietarako proposamen federalista bat.

Askoz lehenago, 1512an, Gaztelako tropek Nafarroa inbaditu ondoren eta bertako jendearen erresistentzia ikusita, haren defentsak suntsitzea agindu zuten konkistatzaileek; Orduan, Villalba koronelak honako hau esan zion Cisneros kardinalari: «Nafarroa hain dago fantasiaz eskas berorrek harresiak botatzeko agindua eman zuenetik, ez dagoela burua altxa dezakeenik». Horregatik idatzi zuen Iribasek Nafarroa Gaztelan sartu izanaren historia tamalgarria dela.

Hortaz, mila urtez herrialde independentea izan zen Nafarroak independentzia galtzea guztiz legez kanpokoa izan dela argi utzi dute bere juristek. Hurrengo urteetan, Nafarroak bere independentzia nahi izan zuen.

Independentzia.

Andorra lurralde txikia da, 80.000 biztanle ditu eta herrialde independentea da. Nafarroa izan daiteke eta ez da. Merezi du, baina zoritxarrez, ez da izango.

Hemen eta orain, independentzia hitza separatismoaren sinonimo da, baina Napoleonek Espainia inbaditu zuenean, ondorengo gerrari «Independentzia Gerra» deitu zioten.

Duela 130 urte, Hermilio de Olorizek, nafar gazteek 1841eko «Lege Ituna» delakoaren aurreko eta ondorengo historia ezagut zezaten, "La cartilla foral" argitaratu zuen. Gaur, komeniko litzateke jendeak jakin dezala Nafarroa noizdanik eta nola bihurtu zen Espainiaren parte.

Badaude ulertzen zailak diren gauzak; esate baterako, gauza horiek ezagutu beharko lituzketen nafarrek espainolismo sutsua erakustea; baina Olorizek duela urte batzuk esan zuen: «Izugarri mingarria da ikustea herri batek arrotza dena berezkotzat hartzen duela eta berezkoa duenari arrotza dela iriztea, bere nortasunaren galerarekiko axolagabe».