«Memoria galduko dudan beldurrez bizi naiz»

Ez al duzu benetako uda batekin amesten? Zer behar du harreman batek benetakoa izateko? Noiz da pelikula bat benetakoa? Zeintzuk dira benetako elkarrizketak? Orriotan ikusten dituzun argazkiak benetakoak direla uste duzu? Eta hitzak benetakoak izan daitezkeela? Zer da benetakoa izatea, benetakotasuna entsaiatu beharreko jarrera denetik? Geratzen al da benetako ezer? Non? Zein urtarotan? Benetan?

Adituek urtaroak desagertzen ari direla diotenetik, aldika antolatzen da bizitza. Oporraldia, lanaldia, Jazzaldia, Zinemaldia... Berriki, zine albisteekin gainez egin dute egunkariek, ikusi ditzakegunak baino pelikula gehiagori arreta jarri diegu. Zer geratzen da aldia amaitutakoan? Aldiriak, agian. Denboraren aldiriak, memoriaren aldiriak, bizitzaren aldiriak, industriaren aldiriak... Aldirietan inor ez bezala mugitzen da Oskar Alegria (Iruñea, 1973) zinegilea. Munduan barna saritutako “Emak Bakia baita” (2012) eta “Zumirikiren” (2019) ondoren, trilogia ixtera datorren “Zinzindurrunkarratz” pelikula aurkeztu berri du. Beste aldi bat dira aldiriak. Eta beste bat. Eta beste... Eta...

“Zinzindurrunkarratz”. Azalpena merezi du. Gero eta azalpen gehiago aurkitzen ari naiz. Lehenbiziko esplikazioa koherentzia da. Nire hiru pelikuletan aukeratu dut izenburutzat gure hizkuntzan edo kulturan galtzeko zorian dagoen hitz edo esamolde bat. Kasu honetan, hiru toponimoren zatiak elkarri lotu eta toponimo edo bide berri bat josi dut. Benetan joan daiteke Zinzinetik Kurrutz-karratzera Durrun-durrunetik igaroz. Toponimo musikalak dira, sonoroak, bokalen errepikapenarekin jolas egiten dutenak. Horrelako anitz daude Urbasa eta Andiamendiren arteko artzainen erresuman. Zinzin beti haize fin bat dabilen mendi magala da. Durrunek leize baten sakontasunari edo egiturari oihartzun egiten dio. Azkenik, nire aitonak beti kontatzen zidan Kurrutz-karratzen tximistak jotzen zuela eta, ondorioz, noiznahi pizten zela su txinparta bat baina, hala ere, tontor hori ez da tximistarena, soinuarena baizik. Hiru toponimo horiek aire-kartografia bat osatzen dute, ez lurreko mapa bat. Arrisku bezainbat poesia dakar horrek. Normalean, toponimoak aukeratzeko orduan, bisualki finkoak direnak hartzen dira erreferentziatzat: lau pago, hiru arroka... Baina zer gertatzen da airea izendatzen baduzu? Zinzindurrunkarratz, musikalki zein bestela, gure memoriaren definizio bat da, erortzen eta urratzen den haize arin bat.

Kosta egiten da izenburua gogoan hartzea. Filma ere ez ote den horri buruzkoa... Jakina. Gure memoriaren funtzionamenduari buruzko filma da. Batzuetan irudia daukagu, baina soinua eskas; eta, hurrena, soinua bai, baina irudia falta. Zentzumenen arteko dantza dago hor. Ez gara gure oroitzapenak hautatzeko gai, eta liluragarria da ikustea zentzumen batzuk desaktibatzen direnean nola pizten eta garatzen diren besteak. Ikusten ez dugunean, entzuten ez dugunean, agian ukimena da lekukoa hartzen duena. Batzuetan, gure memoria ez ote da keinu bat? Zer litzateke memoria ukitzea? Nola egin dezakegu film bat ukitzeko? Niretzat zirraragarria izan da duela mende erdiko irudi bat proiektatu eta irudi hura grabatu zuen kamera berarekin irudi hori ukituz berriz grabatzea.

Izenburu oso sonoroa da isiltasunez jositako film baterako. Paradoxa da motorrik hoberena. Hitzak ere zaintzen zituenez, itzaina bezain hitzaina zen nire aita. Beti kontatu izan dit elkarrekiko antagonikoak zirela bere idiak, baina, horregatik, uztarrian ez zutela parekorik. Hori hala, izenburu sonoro bat eskatzen zidan isiltasunez osatutako pelikula honek. Zarata existitzen delako existitzen da isiltasuna, ez da alferrik soinua desagertzen denean sortzen. Aitaren kamera zaharra berreskuratu eta ez zuela soinurik hartzen ohartu nintzen. Oztopoak abantailak dira niretzat, bikain dabilenak ez bezala, poesiaz betetako beste lengoaia bat sortzeko aukera ematen baitidate. Inperfekzio horietan mundu oso humano bat sortzen da.

Pelikulan, zure aitonak Artazutik Andiara egiten zuen bidea asmatzen saiatzen zara, jada grabatu ezingo duzun bere ahotsaren bila. Super8 kamera zahar hura berreskuratu eta bazebilela ikusi nuenean, “zer grabatu dezaket honekin?” izan zen bururatu zitzaidan lehen galdera. Berehala, kamerak azkenekoz grabatu zuenaren bila hasi nintzen. Artxiboak gordetzen zuen azken eszena urteberri eguerdi batekoa zen. Amak, mikrofonoa eskuan, urte berrirako desio bat eskatzen dio amonari, amonak “osasuna” ematen dio arrapostu eta, galdera berarekin, amak aitonarengana jotzen duenean, grabaketa eten egiten da. Hori da gure azken eszena, baina baita gure abiapuntua ere. Kamera horrekin ezin nuen beste pelikularik egin, ildo horri jarraitu behar nion, aitonaren ahotsa atzeman. Nola berreskuratu, ordea, iraganeko ahotsa kamera gor batekin? Ogikidea zen aitona, mendian zeuden artzainei, astean behin, jatekoa, lanabesak eta berriak eramaten zizkiena. Egiten zuen bidea asmatzea zen aitonaren ahotsa berriz topatzeko nire modua. Bidaia prest nuenean, aitzitik, ama zendu zen. Koherentziari segika, Artazu amaren herria ere bazela otu zitzaidan, eta, gainera, urteberri eguneko eszenan, entzuten den azken boza amarena dela. Horrela, bidaia osoagoa izan zitekeela sentitu nuen eta, ondorioz, baita dolua ere. Errari ibiltzea da dolurako esperimentatu dudan onena. Pelikulan, aitonaren boz galduaren bila noa amaren azken ahotsarekin. Amaren azken ahots horrek betetzen du isiltasuna.

Ama zendu eta gutxira, sute batek eraman zituen bere haurtzaroko paisaiak. Sekulako kointzidentzia izan zen: bere haurtzaroko paisaia, egunetik egunera ahanzten ari zena, bera joan eta gutxira desagertu zen. Memoria arazoak zituen amak eta, memoria ariketak egitean, bere ahotsa grabatzen nuen. “Ama, nondik joaten da Argiñanotik Argiñanizera?”, galdetzen nion, eta “Gorriza izeneko ermita batetik”, erantzuten zidan berak. Fisikoki pelikularako egin dudan bidaia, amaren memoria ariketei esker, hitzez eginda neukan lehendik. Gauzak zer diren, ordea, material hori berreskuratzen ari nintzela, sutea amaren memoria iristen zen punturaino heldu zela ohartu nintzen. Azkenerako, amak ez zuen gogoan Argiñanizetik aitzina nondik jo behar zuen eta sua ere horraino iritsi zen, ez aurrerago.

Bidea baino gehiago, ibiltzeko manera bat da bidearen ardatza. Nik irudiarekin lan egiten dut, baina batez ere hitzarekin. Kontalaria naiz. Pelikulan, soinuaren eta irudiaren arteko jolas bat dago, abiapuntu bat, helmuga bat, baina inork ez daki zer gertatuko den erdian. Eta niretzat hori da ederrena. Ez zait ibilbidearekiko fideltasuna interesatzen, nire aitona nola ibiltzen zen baizik. Berarentzat bidea zukutzea zen garrantzitsuena, eta ni ere oroitzapenez, istorioz eta irudiz bideari probetxua ateratzen saiatu naiz. Nire aitonaren bideak jada ez dira errealitatean existitzen, memorian bakarrik daude. Orain herriak, errepidez ez bada, ez daude elkarrekin konektaturik. Badakit nire aitonak zazpi ordu behar izaten zituela Artazutik Andiara joateko; nik zazpi egun pasatu nituen. Ez al ziren zazpi egun behar mundu bat sortzeko?

Bidea ez duzu bakarrik egin, Paolo izeneko astoa izan duzu bidaide. Beti esaten da, asto bat aukeratzeko orduan, bere hankei eta lurra zapaltzeko moduari erreparatu behar zaiela. Nik bere belarriei begiratu nien. Deigarria egin zitzaidan modu independentean belarriak jiratzeko bere gaitasuna. Paolo da soinu teknikari onena, bere entzumenari esker ikusi ahal izan ditut bestela sumatuko ez nituzkeenak. Bera zen lehen seinalea ematen zidana. Oso ongi konpondu gara, gainera. Badakizu zer den harremanaren ispilua? Soka. Tinkatuta badoa, zure edo bere erruz, zerbait gaizki dago. Soka laxo-laxo badago, aldiz, dena bikain doalako da. Paolorekin herrixketara iritsitakoan, ea zer saltzen genuen galdetzen baziguten ere, zin degizut astoa dela izan nezakeen enbaxadorerik onena. Ate asko zabaldu dizkit. Gogoan dut, gu ikustean, adineko gizon batek ezin izan ziela malkoei eutsi. Urteak omen ziren ez zuela halakorik ikusten.

Bidearen amaieran zain duzue Bixente Otamendi artzaina. Bixente Otamendiri, Andiako azken artzainari, iragazki bat, kaiku bat eta irrati bat eramatea da filmaren xede praktikoa. Niretzat Greziako heroi bat da Bixente, azkena. Zergatik? Sei hilabete ematen dituelako mendian, argindarrik gabe, urik gabe, bera bakarrik bere bordan, dena eskuz eginez... Bisitan joaten natzaionean, inpaktatuta gelditzen naiz. Epifania bat da Bixente bisitatzea. Honezkero galdu edo galtzear diren hamar keinu grabatu nituen eta, Bixente ezagutzean, goiz bakarrean denak egiten zituela ohartu nintzen. Bixente da argia itzaliko duena. Artzainek, behiala, faroltxo bat jartzen zuten borda atarian otsoa uxatzeko. Bixentek badaki ez dagoela otsorik baina, hala ere, argia pizten du oraindik. Barneratuta dauka. Gure denboratik kanpo bizi da eta, horregatik, bere galderak dira hoberenak. Aratz-aratza da, puru-purua, bere esnea bezalakoa. Eraman nion iragazkia estreinatu zuenean, esnea osinekin nahasi zuen eta, iragazi ondoren, hunkituta esan zidan: “Aspaldi ez nuen esne hain zuririk ikusi”. Horrelako detaileengatik, tenplu bat iruditzen zait Bixenteren borda.

Artzainen altxorrik sakratuena isiltasuna omen da. Film honena? Isiltasuna sentitu daiteke, begiratu, apurtu... John Cage konpositoreak zioen gisan, isiltasuna ez da existitzen, beti dago zerbait. Pelikulan, une batez, hiru artzain ageri dira, isil-isilik, leize zulo batean. Eszena horretan isiltasuna entzun eta ikusi egiten da. Konprenitzen ez dugun baina behar dugun zerbait dago hor, sakratua den zerbait. Ikusmenaren eta entzumenaren munduan bizi garen arren, susmoa dut keinuek finkatzen dituztela oroitzapenak. Gure etxeko inor ez da aitonaren ahotsa imitatzeko gai, baina denek dute gogoan bere esertzeko postura. Artzainengana itzuliz, anatomikoki, munduan zutik egoteko manera bat dute. Izan daitezke Kaliforniakoak, Singapurrekoak edo Urbasakoak, baina posturari esker, keinukerari esker, elkar identifikatzen dute, badakite bestea ere artzaina dela.

Berreskuratutako zure aitaren Super8 kamera zaharrarekin baizik ez zitekeen grabatu bide hori? Kamera topatutakoan, ez zuela funtzionatuko esan zidan aitak. Zer da, ordea, gure erritu iniziatikoa? Lehenbiziko aldiz aitari ezetz esatea. Hala, aitaren lekukoa hartu nuen, baina aitaren aurka. Kamerak ez zuela soinurik harrapatzen eta grabatzeari uztean ez zuela abisatzen ohartu nintzenean, isiltasunari begiratzeko aukera poetikoa zela iruditu zitzaidan. Joan nintekeen beste grabagailu batekin, soinuak hartu eta irudiekin sinkronizatu, baina nik inperfekzioan mantendu nahi nuen. Horregatik, Japonian urrezko pegamentuarekin hautsitako katilu zein ontziak berregiteko darabilten teknika zinemara aplikatzea otu zitzaidan. Irudi mutuak dira katilu zatiak, eta soinua, urrezko pegamentua. Irudi bat bestearekin lotzen du soinuak, baina japoniarrek ontziekin egiten duten gisan, zauriak edo urratuak agerian utziz. Memoria jolas bat sortzen da hor, hastapenean soinurik gabe jasotzen baituzu irudia, gero hasten zara zerbait entzuten eta, oharkabean, puzzlea osatzen joaten zara.

31 euro balio omen du kamera horrekin grabatutako minutu bakoitzak. Kontentzio ariketa batera behartzen zaitu horrek, egun egiten denaren erabat kontrakora. Kosturik gabe, zernahi irudi edo argazki bihurtzen dugun munduan bizi gara. Nik egun bakoitzeko hiru bobina aurreikusita neuzkan. Ez duzu irudikatzen zenbat aldiz egon naizen plano baten aurrean, “hau bai ala ez?” ezin erabakita. Baiezko bakoitzak, kameraren “prrr” hots bakoitzak, eguneko menu baten kostua du, hamabost euro. Horrek grabatzen duzuna neurtzera behartzen zaitu. Gogoan dut, egun batean gaizki kalkulatu eta, ondorioz, biharamunean plano bakarra grabatu nezakeela. Egun oso ederra izan zen, plano posible andana baten aitzinetik igaro nintzen tentazioan erori gabe, eguneko epifania ikusi eta grabatu nuen arte. Aldi berean, zubi bat zeharkatzen duen artalde baten minutu eta hamabost segundoko planoa ageri da pelikulan; diru xahutze handia da 37 euro, baina artalde horrek merezi zuen.

Itsuan grabatzeak ere merezi du? Erronka handia da itsuan grabatu beharra. Ahantzi dugu grabatu duguna ongi edo gaizki dagoen berehala ezin ziurtatua zer den. Etxera itzuli eta bobinak ikusi arte ez nekien zer nola neukan grabatuta. Gure iraganeko materialari erreparatzen badiogu, alta, ia inoiz ez gaude enfokatuta, filtroek beste kolore bat ematen digute... Gure udak ez dira urdinak, magenta kolorekoak baizik. Kamera horiekin oso zaila da enfokatzea, metro batekin ibili behar duzu etengabe. Horregatik diot nire memoria bikainki inperfektua dela. Horregatik, niretzat ez zen larria irudi desenfokatuekin itzultzea. Mundu oniriko horren parte zela onartuta neukan.

Diozunez, “bada inoiz ez iristea baino zailagoa den zerbait, beti hasieran egotea”. Mundu oniriko horretaz ari zara, ezta? Gidoirako aurrez pentsatutako ideia batzuekin abiatu banintzen ere, hasieraz jositako film bat egitea amesten nuela deskubritu nuen bidaian. Beti hasten, beti erreseteatzen, beti zuritzen... Egunero argitzen du egunak, egunero iluntzen, eta errepikapen horrek bidea etxe bihurtzen du. Nahiz eta bidea mugimenduan oinarritu, bertan bizi zarela sentitzen amaitzen duzu.

Nire aitonaren boza galtzen den uneko salmoi koloreko fotograma horrekin ibili naiz etengabe. Aurrera goazela pentsatzen dugu baina, urrutira joanik ere, uste dut hastapenera itzultzen garela beti. Era berean, bidaiatzeak arintzea, zama bazter uztea, esan nahi du niretzat. Arin bidaiatzeak zentzumenak desaktibatzea ere esan nahi du, dena ez grabatzea. Zaldiek ez bezala, astoek eta orkatzek gutxi eta ongi jaten dute, ez dira inoiz enpo egin arte asetzen. Agian, gakoa hori da: dena hartu beharrean, oroitzapen ederrenak harrapatzen jakitea. Biluztasuna eta kontentzioa lehengusuak dira.

Oroitzapenak ez ditugula aukeratzen aitortu duzu lehen, baina memoria? Gutiziatsua delako da memoria kontraesankorra, sorpresari zor dizkio bere aberastasuna eta ahulezia. Memoria galduko dudan beldurrez bizi naiz. Horregatik, egunero ikusi ahal izateko pelikula bat egin behar nuela otu zitzaidan, zainduko nautenek egunero jarriko didaten film bat, igande euritsuetan, behin ez, bi aldiz ikusi ahal izango dudana. “Zinzindurrunkarratz” da pelikula hori. Gauza batzuk ahaztuko ditut, baina pelikula ikustean berriz piztuko zaizkit. Ez dakit hau nire azken filma izango den, baina bai trilogia baten azkena dela. “Emak Bakiak” etxe baten istorioa kontatzen du, “Zumirikik” zuhaitz batena, eta azken honek bide bat du ardatz. Gaston Bachelard filosofoak dio azken unean gure lehenbiziko irudiak errepikatzen direla eta irudi horiek etxe bat, zuhaitz bat eta bide bat izaten direla sarri. Nire memoriaren trilogian, bideak etxea eta zuhaitza konektatzen dituela sentitzen dut orain.

“Harrigarria da nola eraldatzen duen memoriak paisaia”, pelikulan diozunez. Artazura baldin bagoaz, zuk gari soroa ikusten duzun lekuan, nire aitonak gerrako pistola ezkutatu zuen zuloa ikusten dut nik. Memoriari esker gariaren azpikoa ikusteko gai naiz ni. Alderantziz, Urruñan zitatzen bagara, ni naiz memoriarik ez daukana. Horrek zer esan nahi du? Memoriarik gabeko paisaia dela arazoa. Nik, garia ikustean, nire ama ikusten dut, Artazuri buruz mintzo zitzaidanean, beti aipatzen zidalako garia haizetan dantzan. Horregatik dago haizea hain presente pelikula honetan eta, beharbada, horregatik da nire trilogia, memoriarena ez ezik, haizearena. “Emak Bakian”, Ibardingo lepora bidean dagoen “Aire-leku” ageri da. Zumirikin, Philippe Oyamburuk haizea egiten du idi gurdiarekin gurutzatzean, eta, azken lanean, “Zinzin”-ek gari soroak dantzatzen ditu.

Gogoratzen duzun bezala filmatzen duzu? Baietz uste dut. Memoria fotografikoa famatzen da sarri, baina memoria zinematografikoa indartsuagoa delakoan nago. Filmatzen dugun azken irudia izango da ahantziko dugun azkena, agian, eta oroitzen dugun lehenbizikoa filmatu behar genuke, ahantzi ez dadin. Pelikula honetan lainoa da irudiaren isiltasuna. Laino denean, ez delako deus ikusten kexatzen gara, baina gezurra da, orduan hasten gara zerbaiti antza hartzen. Hainbesteko arrapaladan eta abiaduran bizita, ez gara gelditzen irudien edo soinuen falta zer den sumatzeko ere. Hutsune bat da, baina hutsune hori beterik dago. Hori da lainoa niretzat.

Filma moteltasunari omenaldia ere ez ote den... Paolo eta biok oso gutxi ibili gara. Etapa batzuk bi ordukoak baizik ez dira izan. Ondorioz, atseden edo pausa oso luzeak egin ditugu, edo, bestela, bidean asko entretenitu gara. Nahita galgatu dugu denbora, nahita kokatu gara beste denbora batean. Bizi garen aroan denak behar du berehalakoa, baina, asto batekin bidaiatzen baduzu, berehalakotasuna ez da existitzen. Asto batekin bidaiatzea bera aldarrikapen bat da, manifestu bat. Moteltasunean, eguneroko bizitzan etengabe galtzen ditugun mila detaile agertzen dira. Hala, beste zenbait ez bezala, bada tximeleta espezie bat filmatzen hasi orduko beti eskapatzen dena. Erdaraz “medio luto” esaten diote. Bidean zehar halako bi edo hiru tximeleta kausitu ditut hilik. Hori da pelikularen metafora indartsuenetakoa, apika: zenbait gauza hilda daudenean baizik ezin ditugu harrapatu. Horregatik diot niretzat etorkizuna iraganean dagoela. Zer da poesia etorkizunez betetako arma ez bada? Bada, hori iraganean dago.

Nola elikatzen duzu begirada poetiko propio hori? Ahaztuz. Pentsa, dokumentalen festibal baten zuzendaria izan naiz urte luzez, dokumental andana ikusi behar izan dut baina, zorionez, memoria txarrekoa izateak salbatu nau. Film hau egiteko orduan, hastapen-hastapenera itzultzea izan da zailena, berriz zerotik abiatzea, nire buruari orain arte ez nuela deus egin sinetsaraztea. Orain arte esan dizkidatenak ahanzten saiatu naiz, ez dezan ezerk nire karrera moldatu, ez dezan deusek nire iparra aldatu. Ahantzi, isiltasunari lekua hartzen utzi eta bihotzean neukan filma egin. Sentitu dudan pelikula filmatu dut. Bixenteren esnea bezala, “Zinzindurrunkarratz” benetakoa dela uste dut. Nire aitonaren ahotsa bilatu, amaren dolua egin, Bixenteren beharrak ase... Egin behar nuena egin dudala sentitzen dut.

Begirada hori, zure filmetara ez ezik, zure filmetatik kanpora ere eramaten duzu. Ez zaude Netflixen, ez zaude Filminen… Koherentea ez banaiz, nire begirada galduko dut, inork ez du kontatzen dudana sinetsiko, ez naiz sinesgarria izango. Orain arteko filmen kredituetan produkzio hitza ez sartzea lortu dut. Ez dago produkziorik, ez dago dirurik. Balore handia da hori niretzat. Hori gutxi ez eta, industriak soilik eraman zaitzakeela dioten lekuetara bakarrik heltzeko zoria izan dut. Han agertzen naiz nire Daviden ibilerarekin eta Goliath erortzen da. Gailurrak oxigenorik gabe igotzea gustatzen zait. Ni ez naute eramaten, ailegatu egiten naiz. Horregatik dira ezberdinak sentitzen dudana eta sentitzen dutena. Horregatik tematzen naiz koherentziari azken muturreraino eusten. Arraizan, Etxebarrin... elkarte txikietan proiektatzen ditut nire filmak. Pelikula ondoko solasaldietan etengabe galdetzen didate zergatik ez nagoen plataformetan. Filminen banengo, ez ginatekeela hemen egongo erantzuten dut. Sare edo zirkuitu horrek zoriontsu egiten nau. Zergatik? Sutan dauzkan dilistak zaintzera noiznahi altxatzen den lagun batekin, bere etxean, egiten ditudalako nire pelikulak. Beti esaten diot: “Luis, dilista horiek oso garrantzitsuak dira, fotogramek euren lurrina daramate”. Artisautza gailentzen da bere inperfekzio guztiekin. Hala, negozioa proposatzen didaten banatzaileei ezezkoa ematean, sekulako libertatea sentitzen dut. Lagun batek esaten dit, banatzaile bat ez, ezkutatzaile bat behar nukeela. Gero, enkarguekin edo bestelako lanekin, bai, dirua egiten dut, nik ere bizi eta film hau ordaindu behar dudalako.

Zer bide nahi zenuke zure aitatxik zazpi orduan egiten zuen bidaiarentzat? Artazutik asto batekin irten eta Coloradon estreinatu genuen “Zinzindurrunkarratz”. Japonia, Viena, Napoles, Txile, Ekuador, Valladolid... zain dauzkagu. Filmak zurian hasi eta zurian amaitzen direnez, alta, gure memoria, altxor bat balitz bezala, ongi gordeta gelditzea nahi nuke. Artzainek belarriekin ikusten duten gisan, ukimenarekin oroitu nahi dut, bide hau ez baita oinez egina, eskuz egina baizik.