«Irakurleen barne muina aldarazi edo dantzaraztea, harridura sortzea da nire helburua»

Etxeko ateak ireki dizkigu Unai Elorriagak (Algorta, 1973), eta literaturgintzari tripak ateratzen ahalegindu gara, ipuingintzaz hausnartzen, orekak eta desorekak berdintzen. Argitaratu berri duen «Iturria»-k eman digu horretarako beta: ipuingintzaren gaineko gogoeta oso bat eratu du.

Hitz zabala da “iturria”, euskal imajinarioan bere lekua duena –«neska iturrira laguntzea»– eta sorburua, zerbaiten muina ere izan daitekeena. Abizen bat ere bada. Adierazpide zabaleko hitza baliatu du Unai Elorriagak “Iturria” (Susa), nobelaz mozorrotutako ipuin bilduma osatzeko. Europako ipuingintzari oles egiten dioten bederatzi ipuin idatzi ditu eta, opari ederrenen modura, horiek biltzeko hari-narratibo oso bat eraiki du: Soro Barturenek eta Erromanek, 80 urteko bi agure, lotsa guztiak galdua lehena eta errealitateari lotuagoa bigarrena, autoan sartu eta Europa zeharkatuko dute, ipuin horiek idatzi eta herrialde ezberdinetan argitaratzen dituen Pedro Iturriaren arrastoari segika. Tartean, umore asko, eta literaturaren ertz ezberdinen gaineko gogoeta egin du.

Ipuin liburu bat idatzi nahi zenuen. Zergatik sortu zenuen ipuin horiek lotuko zituen hari narratiboa?

Inpresioa dut artelanak txikiak direnean –poemak, ipuinak...– museoetan bezala gertatzen dela: lehenengoarekin xehetasun guztiei begiratzen diezu, 10.ean ja ez, eta 25.ean nekatuta zaude eta ez duzu ezer estimatzen. Poema bati minutu batzuk eta batzuetan orduak eskaini behar dizkiozu xehetasun guztiak ateratzeko, eta bata bestearen ondoan jarrita badirudi irakurleak linealki irakurri behar dituela. Gaur egungo gizartean, gero eta arinago. Kirmen Uriberen liburua “17 segundo” deitzen da horregatik, hori delako koadro bakoitzari eskaintzen zaion denbora. Berak esaten du poesia diferentea dela, baina nik uste dut gauza bera egiten dugula: arin irakurri, eta hurrengora. Eta nik ez nuen hori nahi. Hari narratiboa sortu nuen unitatea liburua izan zedin, eta horren barruan zati oso desberdinduak izan zitezen ipuinak, irakurlearen pertzepzioa aldarazteko.

Ez zenuen hari narratibo hori ipuinei gailenduko zitzaien beldurrik? Nola lortu oreka?

Idazten duzunean hori da zailena, oreka lortzea. Inoiz ez dakizu ze erritmo eraman, ze orri kopuru eman atal bakoitzari... Egia da hari narratiboak pisua hartu duela eta batzuetan ipuinak baino inportanteagoa dela dirudiela, baina nire sorpresa izan da jendea engantxatu egin duela hari narratiboak. Bakoitzak irakurtzen du ahal eta nahi duen modura, eta ni pozik. Hori da ezin duzuna kontrolatu idazten ari zarenean, zelako indarra edukiko duen liburuak, zelako oreka.

Hari narratibo horretan Soro Barturen eta Erroman ditugu, elkarri kontrapuntua egiten dioten bi pertsonaia.

Lehengo batean kazetari batek esan zidan Kixote eta Sancho ematen dutela, baina niretzat gehiago dira Sherlock Holmes eta Watson; Watson lasaia da, gauzak oso argi ikusten ditu, errealitateari atxikia dago, eta Sherlock ideien munduan bizi da. Literaturan hori ez da berria, “Il nome della rosa”-n [Umberto] Eco-k Guillermo de Baskerville eta Adso, bere laguntzailea, sortu zituen. Esaten da, gainera, Adso Watsonetik datorrela.

Maiz erabili izan dituzu beste logika batzuen pean funtzionatzen duten pertsonaiak, adinekoak ere bai. Zer ematen dizute pertsonaia horiek?

Adinekoek, asko. Guk ez daukagun ikuspuntu bat daukate, eduki nahiko nukeena baina ez daukadana. Bizitza oso bat bizi dute, heriotza hurbil ikusten dute –liburuan, edadeaz aparte gaixorik dago Soro– eta dena askoz modu naturalagoan bizi dute. Lehen aipatu dugu nire osaba, Bar Caza-koa [Elorriagaren etxera igo aurretik pasa gara taberna ondotik], bada hark bizitza ikusteko beste modu bat zuen edadea zuelako eta gerran egon zelako, astakeriak ikusi zituen, heriotza, lagunak hiltzen, kartzelan egon zen, bonbak desaktibatzen... bizitza beretzat propina moduko bat zen. Hortik aurrera, guztiari umorez, zoro puntu batekin begiratzen zion. Tabernara diru bako bat etortzen bazen, jateko eta edateko onenak ematen zizkion. Horrelakoa zen tipoa, eta espiritu hori asko gustatzen zait niri.

Umorea, hori ere inportantea izan da zure literaturgintzan.

Bai, aurreko liburua gogorra izan zen [“Iazko hezurrak”, Susa, 2014], asko sufritu nuen idazten, eta guztiz kontrakoa egin nahi nuen, umorea, ironia, sarkasmoa... denak baliatu lehenik neuk barre egiteko, ze, normalean, zuk ondo pasatzen baduzu, irakurleari espiritu txinpartatsu hori kutsatu egiten zaio.

Sorok eta Erromanek Europa zeharkatuko dute Iturriaren ipuinei segika eta horiek itzultzeko pertsonak «erosi»-ko dituzte. Intentzionalitate bat bada «erosi» hitzaren erabileran.

Bai, lan munduari kritika egin nahi nion, ematen baitu soldata bat hartzen duzunez enpresaren mende zaudela, zure denbora hipotekatua daukazu haiei eskaintzeko. Sorok, ironiaz, kritika egiten dio gizarte eredu horri, horrela esaten ez badugu ere, erosi egiten gaituztelako.

Europan barren ibiltzea ere ez da kasualitatea izango, ipuin liburu bat izanda. Europako ipuingintza ere badago hor.

Txekia, Hungaria, Polonia, Errusia... ez dira edozein herrialde, ez. Horko idazleak maite ditut nik batez ere. Hor surrealista asko dago, jende oso berezia, bizimodu berezia izan dutenak, komunismoaren aro ona eta txarra eta kartzela eta gulaga, dena pairatu duen jendea. Edadekoek bezala, bizitza ikusteko beste modu bat daukate.

Badut lagun bat Errusian, nire liburuen itzultzaile dena, eta berak kontatzen zidan umetan Lubianka kalean bizi zela. Bertan zegoen preso politikoak eramaten zituzten eraikina. «Leihotik ikusten genuen nola torturatzen zituzten», esaten zidan; ez zeukaten ezkutatu beharrik, pertsianak igota egiten zuten. «Eurak ziren gobernua, boterea zuten nahi zutena egiteko, eta guk argiak amatatzen genituen ikus ez gintzaten». Bere aitita gulag batean egon zen. Aita joan zen ejerzitora, abiadorea zen, ejerzitoan sartzen bazen erregimenak aitita barkatuko zuelakoan. Berlinera sartu zirenean bonbak bota zituen hegazkinetako bat izan zen berea. Baina, hala ere, 20 urtetik gora eman zituen aititak gulagean. Gaixorik itzuli eta hil egin zen. Hori eta gero, mundua beste posizio batetik ikusten duzu. Ze ondo bizi garen gu. Zelako bizimodua. Eta tripak mugitzen zaizkizu.

Tripak mugitzea, hori da zure helburua literaturan?

Bai, uste dut nire literaturan hori izan dela helburua. Nahiz eta gauza oso diferenteak egin ditudan helburua beti izan da irakurleen barne muina aldarazi edo dantzaraztea, harridura sortzea, horrek zerbait eragitea pentsamenduetan. Beti ezin da lortu, baina ahalegintzen naiz.

«Iturria»-n metaliteraturara jo duzu. Badago ipuingintzaren gaineko gogoeta bat, Sororen eskutik jasotzen duguna. Nora iritsi nahi izan duzu?

Alde batetik, disfrutatu egin nahi nuen, nik idatzitako ipuinak komentatu nahi nituen. Bestetik, inpresioa dut liburu bat publikatu eta kritikak ateratzen direla, eta ezin diozula horiei erantzunik eman. Horregatik, aurretik bota ditut nireak.

Zeharka, kritikariei kritika ere badago beraz?

Kritika baino gehiago gauzak argi uzteko nahia. Nik sinbolo bakoitzean, ideia bakoitzean eman ditut hilabeteak, urteak, gogoeta sakonen osteko kontua da, eta kritikariak astebetean egiten du liburua irakurri, hausnartu eta kritika idatzi. Ze sakontasunera heldu da pertsona hori? Batzuetan oso abilak dira eta lortzen dute, baina gehienetan oso azalean geratzen dira. Nik nahi nuen jendeak jakitea hemen atzean ze lan dagoen. Adibidez, izen bat jartzean ezin da aliritzira ibili, izen bakoitzak motxila bat du eta ez da gauza bera Harkaitz jartzea –hor ja ematen diozu adin bat, geografia bat, politika eta historia bat– edo Mathieu. Hitz bakoitza, esaldi bakoitza oso pentsatua dago. Hori adierazi nahi nuen.

Ezkutuan geratzen den sortze lan hori guztia.

Hori da. Eta hemen agerian utzi nahi nituen niretzat inportanteak diren xehetasun batzuk.

Lanbro arteko ipuinak dira «Iturria»-n bildu dituzunak: irakurlea tantaka doa jasotzen kokatzeko behar duen informazioa, batzuetan ez daki zein arotan dabilen ere. Zer puntura arte da garrantzitsua irakurlearen intuizioa?

Hori apropos egin dut; niri asko gustatzen zaizkit horrelako ipuinak, hasieran kolokan hartzen zaituztenak, “zer da hori, nondik dator, nora doa?”. Badago ipuin bat, seguru hori duzula buruan, hasieran ematen duena Erdi Aroan, XVII. mendean zaudela... gustatzen zait harridura hori sortzea eta apurka ematea informazioa, detaileak. Esatea baino, iradokitzea. Ipuin horretan urkatuak ikustera doaz, baina ez dakigu zergatik urkatzen dituzten. Hor gauza asko iradokitzen dira, bakoitzak daukan motxilaren arabera interpretatuko dituenak.

Zenbait puntutan zientzia fikziora ere lerratu zara.

Bai... gauza kuriosoak gertatzen dira. Nire asmoa ez zen zientzia fikzioa jorratzea, nik heriotza erridikulu bat narratu nahi nuen. Gertatzen dira: adibidez, selfie bat egiten ari dela jauzi eta hiltzen den pertsonarena. Saihets zitekeen, heriotza erridikulua da, lotsagarria. Hor zelako hari fina dagoen eta zein erraz gerta daitekeen, horren inguruko gogoeta egin nahi nuen eta joan nintzen desbideratzen zientzia fikziora; indar ezkutu batek eragindako heriotza da, gizarte guztiz kontrolatu batean. Ez dakit zelan egin nuen bidaia, ez zaidalako bereziki gustatzen zientzia fikzioa, agian bai “1984” [George Orwell], baina arlo pertsonaletik ikusten duzulako nola sortzen den gizartea kontrolatzeko sistema oso bat.

Heriotza aipatu duzu. Oso presente dagoen elementua da, bai ipuinetan eta baita hari narratiboan ere.

Heriotza da gairik inportanteenetakoa, ez bada inportanteena. Azken batean, adin batera iritsita bizitzako gauza gehienei buruz –gaixotasunak, maitasuna, sexua, adiskidetasuna...– badakigu gutxi gorabehera zerbait, baditugu esperientziak, baina heriotza ez dakigu zer den. Inork ez dezake esan zer den, nora goazen, arima deitzen den hori existitzen ote den. Nik ezetz uste dut, baina auskalo. Nahiz eta 100 urte eduki eta oso hurbil egon, inoiz ez dugu jakingo. Gelditzen den misterio bakarra da heriotza. Horregatik daude hainbeste ipuin eta kontu heriotzaren inguruan.

«Ipuin bat 800 orriko nobela bat baino hobea izan daiteke; ez dut generorik bereizten, dena da literatura»

Durangotik etorri berria zara. Zer-nolako inpresiorekin zatoz?

Nekearekin alde batetik. Ez nago ohituta sinatzera eta hainbeste jenderekin egotera, tentsio horretara, baina, beste aldetik, harritu nau zenbat jendek irakurri duen liburua Durango aurretik. Orain aste batzuk atera da eta irakurri dute, eta batzuk etorri dira gustatu zaiela esatera, besteak gomendatu egin dietelako... Iritzi oso onak jaso ditut. Beste idazle batzuekin ere egon naiz eta haiek ere irakurria zuten, beraz, ondo.

Horrek gehiago inpresionatzen du, beste idazle batek esan diezazukeenak?

Bai, iritzi guztiak dira balekoak, baina horretan dabilen pertsona batek, idaztea zer den dakienak, iritzi on bat ematea inportantea da, duda barik.

Idazle bat beti ari da ideiekin bueltaka. Badaukazu zerbait eskuartean?

Ideia batzuk dauzkat, baina ez dakit nondik jo. Elkarrizketak, Durango... astirik gabe egon naiz eta nahi nuen hau guztia pasa bueltak ematen hasteko. Etorriko da, bost edo zazpi urte barru, ez dago presarik.

Ipuingintza, nobela...

Ba, begira, hori da nire zalantzetariko bat: zelan egin. Nik dudan ideia egituratu daiteke nobela modura edo atalka, eta atal horiek izan daitezke ipuinak. Izan daiteke gauza oso berezi bat. Familia saga bat da eta halakoak beti kontatu izan dira nobela modura, hasi aititatik eta gaur egunera arte, baina hori ipuin bidez egitea interesgarria izan daiteke: saga bat ipuin bidez kontatua, pertsonaiak beti familiakoak direla. Hor nabil.

Egia esan ipuingintza indarra hartua dabilela dirudi. Balioa eman zaiola.

Bai, eta badaude ipuinetik ateratzen ez direnak, Iban Zaldua adibidez. Nik ez diot kasu gehiegi egiten generoari, niretzat dena da literatura, ipuin bat izan daiteke 800 orriko nobela bat baino hobea, eta alderantziz. Ipuin liburu zoragarriak daude, inongo nobelari inbidiarik ez diotenak; gertatzen dena da sasoi batean nobela egon dela modan eta hori saldu dela, edo argitaletxeek hori saldu nahi izan dutela, baina literatura aldetik ez dago inongo diferentziarik niretzako. A.A.