Musekin musean

Anjel LERTXUNDI, idazlea

Idazlearen inspirazio-iturriak bere lotsariak dira, zioen Cioranek. Horixe dira, lotsariak, idazle baten “lan ohiturak, lekuak, inprobisazioak, inspirazioak, beldurrak, kezkak, irrikak, pozak, antsietateak…” ere. Horietaz jarduteko eskatu zidatenean, ez nintzen Cioranek esandakoaz akordatzen. Ez daukat atzera-bueltarik. Lehendabiziko lana, pudorea bridatzea. Baina lotsa bridatuta ere, oso da zaila sormenaren prozesuaz mintzatzea: joan-etorri ugarien anabasa mentala da lan artistikoa. Horregatik, prozesuaren ingurumaria esplikatzera jotzen dugu –ohiturak, maniak, fetitxeak, langelaren nolakoa, zein ordutan…–, prozesuaz beraz mintzatu ordez.

Nik dakidala, Poe da hartaz deblauki biluztu zen lehen idazlea: “Belea” izeneko poema ezaguna nola sortu zuen esplikatzeko, “Konposizio-metodoa” oparitu zigun, sorkuntzaren nondik norakoak argituz, xehe-xehe, pausoz pauso. A posteriori idatzita dago, noski, nahiz ematen duen poemarekin hasi aurretik den-dena lotuta zeukala, detaile ñimiñoena ere barne. Ez da sinesgarri ez Poek ez inork hain zorrotz eta den-dena kontrolatuz jokatu izana, baina berdin da: poema baten genesiaz, idazle baten kalkulu testualez, lortu nahi duen efektuaz inoiz irakurri dudan testurik hoberena da.

Batzuetan, osagai jakin batzuek –senak, teknikak, ofizioak…– emaitza on baten bidean jartzen gaituzte; bestetzuetan, ordea, osagai berek –senak, teknikak, ofizioak…– oso emaitza kaskarren erantzule egiten gaituzte.

Sukaldaritzan bezala, gutxi asko.

Inspirazioa? Musak musean artistarekin. Berak kartak partitzen, berak karta-parteak egiten handira, txikira, paretara, jokoaren kapitulu guztietan. Artista maneiatuz, artista engainatuz, artistaz trufatzen. Eta, aldian behin, oparitxo pozoitu bat: artista pozik da enbido bat irabazi dielako txikira.

Demagun botere handia izan duen pertsona, demagun arrotz bat ate joka; bisitariak dena daki atea zabaldu dionaz, boteretsuak deus ez arrotzaz: hortik sortu zen “Otto Pette”. Zer gertatuko litzateke gazte nazi batek deskubrituko balu judua dela?, galdera horretatik sortu zen “Ihes betea”. Shumanen “Zorion perfektua” pieza laburra dago izen bereko nobelaren oinarrian. Sormen krisi pertsonal batek marrazkilari baten sormen krisia kontatu nuen “Karla”-n. Nobela baten idazte-prozesu betean nengoela, kontatzen ari nintzena konbentzionala iruditzen, eta kontakizuna guztiz irauli nuen: “Argizariaren egunak” atera zen.

Kontatu nahi denaren lehen flasha nola sortu zen. Hortik aurrera, bizitza nola, lan literarioa ere hala: hautaketa etengabeen soka, aurrez ezagutzen ez den puzzle bat osatu arte. Nago liburu on batek beti daukala atzean inoiz idatziko ez den beste liburu bat, seguru asko argitaratutakoa baino askoz ere hobea: idazlearen prozesu mentalaren historia.

Narrazioa perfilatzen hasi, lortu nahi den efektua erabaki, pertsonaia nagusiak diseinatu, testuaren tonua eta musikaltasuna markatu; hitz egokienen peskiza etengabean aritu, haien arteko puntuazio ustez egokienak bilatu; esaldi bakoitzaren modulazioa, esaldien arteko gradazioa… Halako batean, historiaren eta pertsonaien autonomiak talka idazlearen kalkuluekin. Beti krisian, zalantzekin, hasierako asmoa arrakalatzen. Hori guztia orduari ordu, orriari orri, liburua amaitu arte.

Hori da guztia. Edo ez. Denbora asko egin dezaket izen, adjektibo edo adberbio baten bila, jakin gabe aurkituko dudan. Horren lekuko, euskalbarri egindako bisitak, han-hemengo hiztegietan egindako kontsultak. Gogoan dut “Ihes betea” idazten hasi berritan ibili nuen katramila: arabar-zozoen (estornino/étourneau) saldo handi zerratu bat deskribatu nahi nuen akrobaziak egiten airean, hegazkin harrapakariak bailiran, Hitlerren mitin bat girotzeko. Baina arabar-zozoak Alemanian? Artxipote edo behor-txori sinonimoak komikoegiak egiten zitzaizkidan mitinaren erdian. Azkenean, zozobar hautatu nuen, ustean ez zebilela hitz arabar-zozotik urruti, baina mozorrotuta.

Nobela bati ekiten diodanean beti izaten ditut presente, tonuarengatik eta idazkerarengatik, bizpahiru liburu; euskarara itzuliak badira, hobe: lan-tresna ezinbestekoa da itzulpen on ugarien artean zer aukeratua izatea eskura, ispilu, eredu.&hTab;.

Ez naiz Wagner zalea, baina “Ihes betea” idazterakoan sarri entzun nuen haren musika. Schumanen “Zorion perfektua” pieza neukan buruan izenburu bereko nobela idatzi nuenean. Saint-Saënsen “Dantza makabroa”, aldiz, “Argizariaren egunak” idazteko. Arriagaren “Kuartetoak”, azkenik, “Azkenez beste” nobelan, Nora Baionara iristen den momentutik liburua bukatu arte.

Zine-kamera buruan dudala antolatzen ditut eszena plastikoak, zine-kamera buruan dudala erabakitzen dut pasadizo jakin batean kamera baztertzea ere.

Andres Nagelen grabatu bat daukat aurrez aurre. Bertan, mahai bat ikusten da. Pintorearen mahaia deitzen diot. Pintore baten trepetak ikusten dira bertan, eta baita lanaren estimulagarriak ere: kafe-kikara, Gitanes tabako-pakete bat, azukrea… Mahaiaren aurrean, pintorea, margo-tubo bat eskuan duela. Pintorearen atzean bi horma (ia) huts. Mahaia eta pintorea.

Mahaia eta ni. Bertan, nire trepeta nagusia, ordenagailua; beti Macintosha, estreinakoa –pantaila berdeko Amstrad itsugarri bat– salbu. Pixkana itzultzen ari naiz –itzuli nahian, behintzat– eskuz idaztera. Estimuluak, ur botila bat eta paxientxi batzuk; garai batean, garagardoa eta, aldian behin, whiskiren bat. Mahai-gaina liburuz, hiztegiz, paperez betea, anabasa sekulako batean. Denbora asko galtzen dut zerbaiten bila; denbora asko galtzen dut mahaigaina txukun mantentzen ere, ordenaren neurosiak jotzen nauen gutxitan.

Gela txiki batean egin dut denborarik gehiena azken berrogeita hiru urtez. Leiho bat du albo batean, aurreko etxea ia gainean dago, bizkarrean daukat: argi artifizialarekin egiten dut lan. Gelak isolatu egiten nauela sinetsi nahi dut. Zertarako, ordea? Balkoira ematen duen gela libre dago. Etxeko argitsuena da, eta handiena. Zergatik ez bertan? Beldur naiz beti ez ote naizen ohituko.

Goizeko seietan ibiltzera irteten naiz ordubete pasatxo, burua freskatzeko. Idazten pasatzen dut goiza, irakurtzen arratsaldea. Liburuak azpimarratzen ditut, burura etorritakoak apuntatzen ditut koaderno txikietan. Eguzki denean, terrazetan irakurtzea gustatzen zait, aise kontzentratzen naiz. Liburutan gastatzen dut dudan diru gutxitik asko. Oso memoria txarra daukat, salbu han-hemengo apaletako anabasan liburu bat aurkitzeko eta aspaldi egin nuen azpimarra bat eskuinean edo ezkerrean dagoen gogoratzeko. Idazle-lana, ematen ez badu ere, zabu bat bezalakoa baita, motibazioen joan-etorri askokoa, uste dut biloben zabuak berriro haur literaturara hurbilduko nauela.

Inoiz ez diet musei musean irabaziko. Hurrengo lanarekin txalo asko jasoko banu ere, ez dut jakingo asmatu dudan. Artista batentzat, txaloak ez du bere lanaren kalitatea bermatzen. Txalo faltak ere ez kalitate falta. Izatekotan ere, txaloak artistaren egoa puzten du globo bat bezala, baina aski da musen orratz bat, pospolo bat, kritika txar bat egoa lehertzeko. Globo bat bezala.

Uste dut ulertzen dudala Harkaitz Canok zergatik eman zion “Txalorik ez, arren!” izenburua bere saiakera bati.