Orixe, doinu gregorianoz jantzia
Latinetik euskarara Orixek itzuli zituen testuak meza liburu batetik berreskuratu eta doinu gregorianoak erantsi dizkio Donosti Ereski Gregoriar Schola abesbatzak, eta disko-liburu bat argitaratu dute. Orexakoak egindako ekarpenari aitortza egin nahi diote.
Badira 50 urte Donostia Ereski abesbatzak musika gregorianoa abesten duela, latinez. Ordea, saioetarako erabili ohi duten partituren artean bazegoen pieza bat noizbehinka kantatzen zutena, eta euskaraz: ‘Agur Ama’ (Salve Mater). Bitxia zen, zeren lelo eta lehen bertsoek baino ez zuten makinaz idatzirik euskarazko letra bat latinaren azpian, eta egilearen bueltan dena zen misterio bat. Horrekin intrigaturik, eta nork itzulia ote zen galderari segika, orain gutxi argitu ahal izan dute Nikolas Ormaetxea ‘Orixe’ (1888-1961) izan zela latinetik euskarara testu hura ekarri zuena, 1949an.
Bilaketa horretan deskubritu zuten, hain zuzen, meza-liburu bat idatzia zuela orexarrak, ‘Urte Guziko Meza-Bezperak’ deitua. Liburua deskatalogatuta dago, eta oso zaila da gaur egun alerik topatzea. Abesbatzak baten bat lortu zuen ordea, eta zaharkitutako orri horixka haietan murgilduta ohartu ziren Orixek hura itzultzeko hartu zuen lanaz. Argitalpen hura erabat ahanzturan erorita, hori berreskuratu eta balioan jarri nahi izan du Ereski Abesbatzak proiektu berri batekin.
‘Orixe’ren oparia: gregorianoa euskaraz’ liburuxka eta disko bikoitza argitaratu dute. Bertan, ‘Urte Guziko Meza-Bezperak’ liburuxkatik jasotako ia 50 testu bildu dituzte, eta musika gregoriarra moldatu eta erantsi diote gregoriarrez eta euskaraz Orixek latinetik itzulitako testuak kantatu ahal izateko. «Euskara doinu gregorianoetan ‘kantagarria’ dela frogatu nahiko genuke», azaldu dio NAIZi Juanjo Iturrioz abesbatzako kide eta proiektuko koordinatzaileak.
Bidean, ohartu ziren biltzen ari ziren pieza horien guztien partiturarik ez zegoela, beraz hutsetik egin behar zirela, «birsortu», aditzera eman dutenez. Argitaratu duten partitura liburuak 200 orrialde baino gehiago ditu, eta eurek landu dituzten ehun pieza baino gehiago jaso dituzte notazio modernoan eta notazio gregorianoan. «Hamar bat genituen hasieran, baina gehiago eta gehiago egiten joan ginen, eta sorta majo bat osatu genuen, ia 40 egiteraino pandemia hasi aurretik. Kopuruak berak animatu gintuen segitzera», aitortzen du Iturriozek.
Jokin Otamendi abesbatzaren zuzendariaren ustetan, lan hau «hutsune bat» betetzera dator «halakorik ez delako existitzen». Horregatik, bai musika aldetik zein hizkuntza aldetik «ondare» bezela ikusten dute beren bitartekoekin eta «denbora librean» egin eta argitaratu berri duten lan hau.
Euskarazko meza liburu bat sortzeak berebiziko garrantzia zuela sinistuta, Euskal elizak 1945. urtearen bueltan eskatu zion Orixeri urteko meza eta bezperak latinetik euskarara itzuli eta jasotzea. «Iñaki Azpiazu apaiza eta Maritxu Barriola izan ziren bultzatzaileak», kontatzen dute abesbatzako kideek. Bi urteren buruan amaitu zuen, eta lana zailtasunez betea egon zela diote. Letra txikiz bete zituen 1.456 orrialde. Ordea, Orexakoak ez zuen «inolako errekonozimendurik jaso», tamaltzen dira.
Musikarekiko zaletasuna
«Zer dakigu Orixetaz? Gauza gutxi –dio penatuta Otamendik–. Paulo Iztueta da bere figuraren gainean gehien ikasi duena, baina jakingo bagenu ze bizitza izan zuen, eta zenbat lan egin zuen! Asko zor diogu, ez diogu ezer eman». Bide horretan doa argitalpen bikoitza, zeren Orixeren lan «garrantzitsu honen balioa azaleratu eta gizarteratzea» da Ereski Abesbatzaren asmorik handiena.
Orixek musikarekiko zaletasun ikaragarria omen zuen, eta doinuak eta erritmoak oso ondo menderatzen zituen. Ez zuen musika ikasi, eta formakuntzarik ere ez zuen jaso, baina «oso belarri ona» ei zuen. Antza, Koldo Mitxelenak esan zuen Orixeren euskarari «musika dariola». ‘Urte Guziko Meza-Bezperak’ liburuan gorazarreak, sekuentziak eta eliza-kantak daude, eta horiek euskaratzean «deigarria» gertatzen da latinezko neurtitz horiek ez zituela prosaz, bertsotan baizik egin. «Eta are deigarriagoa oraindik, maiz latinez idatzitako silaba eta etenaldi berberak erabiliz, latinezko melodia euskaraz abestu ahal zitekeela. Orixek bazekien euskarak azenturako duen malgutasuna ongi lotzen zaiola gregorianoaren erritmo libreari», aipatzen du Otamendik.
Iaz, bere heriotzetik 60 urte bete zirela, heldu da hari «oparia» izan asmo duen lana. Orixek «herriari emandakoa», bueltan doa.