«Gauzak bihotzez eta gogo handiarekin egin behar dira, bestela ez dira ateratzen»

Istorioak kontatzea du grina; hitzez, marrazkiz, kameraz. Grinak, ordea, lanak eman ohi ditu, eta egunotan, esaterako, Kataluniako Nazioarteko Fantasiazko Zinemaldirako ‘Irati’ filma entregatu baino lehenagoko prestaketan dihardu batetik bestera.

Benetan eskertzekoa da, beraz, harat-honat horietatik tarte bat atera izana bere bigarren film luzeaz mintzatzeko, zinemaz oro har, baita bere musika taldeaz ere, Hortzak metal taldeko abeslaria ere bai baita Urkijo. Terapia ona omen du lagun arteko talde hori.

‘Irati’ azaroaren 18an estreinatuko da areto komertzialetan. Euskal mitologia eta natura dira filmeko pertsonaia nagusiak, Eneko eta, jakina, Iratirekin batera; Eneko Sagardoi eta Edurne Azkaraterekin batera, alegia. Horiek eta, besteak beste, hainbat aktore ezagun eta ez hain ezagunek eta Arantzazu Callejaren eta Maite Arroitajauregiren musikak osatzen dute VIII. mendean girotutako film fantastikoa, une oro euskal mitologiak zeharkatua.

‘Errementari’ bezala, ‘Irati’ ere euskaraz egitea ezinbestekoa al zen?

Bai. Nik ez dut horrelako hautu bat egin dena euskaraz egiteko. Nire ama-hizkuntzetako bat delako egiten dut, hedatu nahi dudalako, hori nire konpromiso bat baita. Baina uste dut istorio bakoitzak bere hizkuntza daukala; gaztelerazko istorioa bada, gazteleraz izan beharko luke eta kito. Baina bai ‘Errementari’-k bai ‘Irati’-k beren izaeran daukate euskara. Elezaharretatik datorren iturburu hori hizkuntzan dago oinarrituta; guk jaso ditugun ipuinak, mitologia, horiek guztiak ahozko transmisiokoak dira, eta testuan izaki hauek duten izena, edo haiei buruz hitz egiten duten elezaharrak, esamoldeak, euskaran finkatuta daude, guztiz. Eta, beste alde batetik, nik historikoki ere bere zentzua bilatzen diot. Adibidez, ‘Irati’ VIII: mendean dago oinarrituta eta badakigu garai hartan euskaraz egiten zela eta gaztelania oraindik ez zela existitzen; latina bazegoen, arabiera bazegoen, eta protoerromantze bat gaztelera bihurtuko zena. Eta nahiz eta ‘Irati’ film trinkoki historikoa ez izan, baizik eta fantasia eta historia nahastura bat, fidela izan nahi izan dut historiarekin.

Oraingoan ere Gorka Lazkanoren laguntza izan duzu hizkuntza kontuetan.

Bai, beti izaten dut Gorkaren laguntza. Kasu honetan euskara nafar zahar bat egiten saiatu gara, nahastura bat eginez, ‘Errementari’-n moduan exotikotasun eta zahartasun kutsu batekin, Erdi Aroko puntu hori lortzeko, alde batetik, eta bitxikeria puntu batekin, ipuin testura ematen dio. Hor ibili da Gorka euskara hori moldatzen, euskara zahar horren soinua bilatzeko eta nik uste dut polita geratu dela.

‘Errementari’ erabat film «patateroa» da. Araban kokatutako istorioa, Araban egina, bertako zuzendaria eta lantaldea, neurri handian Arabako euskaran kontatua, eta aldi berean, horrexegatik, erabat euskalduna. Arabarra euskal herritar gisa hartuta ere, nolabait bigarren mailakoa balitz bezala sumatzea ohikoa dela uste duzu, «euskaldun petoa» ez dena, alegia?

Bueno, hori beti egon den aurreiritzia izan da. Arabarroi, hegoalderago gaudelako-edo, zailago egin zaigu gure jendartean euskarari eustea, eta borroka handia egin behar izan da. Nik gogoan dut txikitan ikastolan ikasteko nire gurasoek borroka egin behar izan zutela eta horren ondorioz nik, gasteiztarra izanda, euskarazko filmak ere egiten amaitu dut. Nik, patateroa izanda, oso harro hartzen ditut horrelako komentarioak, zeren ‘Errementari’ nolabait arabarrok ere lehen mailako euskaldunak garen erakusgarri da.

Film horrekin zerbait, edo asko, erakutsi duzu, kritika ere oso ona izan da. Haren ondoren, aurretik izan ez dituzun bestelako erronkak topatu dituzu? Edo errazago gertatu zaizu?

Film hau bestea hiru halako da tamainaz, askoz ere handiagoa. Eszena oso korapilatsuak izan ditugu, figurante askorekin, guduak; historikoki film zailagoa da Erdi Aroa delako, oso kokaleku ederrak baina bertara ailegatzeko zailak bilatu ditugu: kobazuloak, mendiak, basoak, ibaiak, Euskal Herriko bazter horiek ere filmeko protagonistak direlako, zeren azken batean ‘Irati’-k Euskal Herriko naturari buruz hitz egiten du, gure mitologiak egiten duen moduan, ezta? Orduan, alde batetik, zaila izan da eta psikologikoki nire burua jarri behar izan dut modu horretan baina, bestetik, nik uste dut egon naizela ‘Errementari’ zuzendu nuenean baino lasaiago, esperientzia dela-eta edo. Azken batean, inportanteena da pantailan agertzen dena eta zure erabakiak, direnak direla, azkenak dira, esan nahi dut hori dela filmean geratuko dena. Orduan, lasai egon behar duzu, zeure buruan konfiantza eduki eta sekuentzia errazak eta zailak era berean tratatu, ahalik eta hoberena ateratzen saiatu.

Esperientziak halako lasaitasuna eman dizu, beraz.

Bai aurrekoan, bai oraingoan, egiten ari gara film batzuk hemengo industrian egiten ez direnak; orduan, ez dakizu gauza asko nondik aterako dituzun, nola funtzionatuko duten eta abar, eta aurrera egitea da kontua, burua izan eta probatzea. ‘Errementari’ nire lehenengo film luzea zen eta zalantza gehiago neuzkan, baina honetan lasai sentitu naiz, bai.

Pandemia garaian egin zenuten filmaketa. Ohi baino zailagoa izan zen?

Pandemiaren parterik gordinenak justu aurreprodukzioan harrapatu ninduen, etxean lanean; orduan, covid-ik egon ez balitz moduan egin nuen, eta filmatu genuenean, egoera arinagoa zen eta, nahiz eta maskara jantzita eta zenbait neurri hartuta ibili, ez genuen ia arazorik eduki. Horretan zortea eduki genuen.

‘Errementari’-ren ostean, hortik gorako zerbait espero du jendeak, nonbait. Ez dakit zer-nolako presioa den hori.

Bueno, niretzat bai. Azkenean, egiten dudan gauza bakoitza aurrekoa baino hobea izan dadin saiatzen naiz. Baina, berez, pixka bat bidegabea da, zeren proiektu desberdinak dira, bakoitza berezia da, bakoitzak bere natura dauka… Jendeak espektatiba batzuk dauzka, eta denek filmarekin gozatzea nahi dut nik, beren espektatibetatik at.

Aurreko filmerako ipuin bat hartu zenuen eta haren inguruko istorio bat kontatu zenuen. Oraingoan komiki batetik abiatu zara. Biak hemengo istorioak, baina aldi berean gai unibertsalak. Hala izan zen ‘Errementari’ behinik behin.

Bai. Nik euskal mitologiako film handi bat egin nahi nuen. Omenaldi bat euskal mitologiari. Erdi Aro ilun horretan kokatua, VIII. mendean. ‘Iluna’ komatxo artean, garai haren iluntasun etiketa hori baitaukagu. ‘Irati’ komikia asko maite dut, asko gustatzen zait. Komiki horrek iturburu batetik edaten du, Erdi Aroko euskal mitologiatik eta euskal historiatik, eta iturburu horretara jo nahi nuen nik. Komiki horretan agertzen diren pertsonaia batzuek iturburu horretara jotzeko bidea ematen zidaten, nire erara moldatuz. Juan Luis Landarekin eta Joxean Muñozekin hitz egin nuen, baimena eskatu, eskubide intelektuala hartu eta moldaketa bat egin dut, oso librea. Pertsonaia horiek hartu eta oso gauza desberdin eta pertsonala egin dut, euskal mitologia eta euskal historia funts eta mamitzat hartuz. Beraz, ikusiko dena komikiaren oso desberdina da, oso aldendua.

‘Errementari’ filmeko pertsonaia nagusia ere ipuinekoa da, baina desberdina. Berez, gaiztoa da, bihurria, deabrua bera engainatu zuena… eta filmean ere pertsona bortitza da, ikaragarria, zakarra, baina baita samurra ere bere modura. Humanoa da.

Bai. Nik genero fantastikoa egiten dut eta munstroak gogoko ditut; nik uste dut, alde batetik, bisualki ikaragarri gustatzen zaizkidalako eta gero halako samurtasuna aurkitzen diedalako, eta gogoeta egiten dut aurreiritzi horiei buruz. Aurretik zerbait edo norbait gaiztoa dela, itsusia dela pentsatzen dugu, baina denak dauka zentzu bat. ‘Irati”’-ren kasuan, berdin. Ezagutzen ez ditugun izaki edo pertsona horiei buruz aurreiritzi bat eduki dezakegu, baina gero, ezagutzen badituzu, beste era bateko izakiak izan daitezke.

Ezberdinarekiko, azken batean ezezagunarekiko, samurtasuna erakutsi nahi duzu, aurreiritziei kontra eginez, beraz, kontua elkar ezagutzea dela, ezta?

Hori da. Gizakion artean hori da kontua beti. Elkarrekin hitz egitea, ezagutzea, eta azkenean zure etsaia izan daitekeen hori agian zure lagunik onena izan liteke gero.

Film baterako garrantzitsua da istorio on bat izatea, ondo kontatzea, eta alde teknikoa, efektuak-eta ere garrantzitsuak dira. Zuk zer lehenesten duzu?

Nik beti garrantzi handiena diskurtsoari ematen diot. Pertsonaia horiekin, istorio horiekin zer kontatu nahi dudan. Garrantzitsua da narratiboki, bisualki sortzen duen sentsazioa. Niretzat ez da testua edo irudia, dena bat da. Beste kontu bat da nik neure prismatik kontatzea gauza horiek, erabiltzen ditudan teknikak eta ateratzen zaidana; nik generoa egiten dut eta barrokismoa gustatzen zait, zinema nahiko dinamikoa… esan daiteke tresna horiek erabiltzen ditudala nire diskurtsoa kontatu ahal izateko. Beste batzuek konta dezakete beste tresna batzuekin edo beste narratiba mota batekin, pausatuago, plano mugimendurik gabe… eta nire kasuan, dinamismo, barrokismo eta bortitz puntu horrekin.

‘Errementari’ aurrekontu murritzarekin egina da, Hollywoodeko superprodukzio horietako baten aurrekontuaren aldean, behinik behin. Aurrekontu murritzak, esate baterako, gehiago pentsatzera behartzen zaitu?

Bai. Jakin behar duzu zer baliabide dauzkazun eta gero sormenezko tresnak erabili behar dituzu, narratiboki lengoaiaren bidez sormenezko irtenbideak bilatu behar dituzu, ez daukazulako sekulako dirutza efektu berezi pila batekin gauza fantastiko bat egiteko. Orduan, hori ondo dosifikatu behar duzu, bai fantasiari, bai arlo historikoari dagokienez, epikotasun horretara agertzeko. Azken batean, inoiz esan dudanez, beste liga batean jokatzen dugu eta beste tresna batzuk bilatu behar ditugu.

Film epikoak, oro har, garestiak izaten dira, ezta?

‘Irati’-ren aurrekontua ‘Errementari’-rena bi halako da. Horrelako film baterako oso gutxi da, zeren ‘Irati’-ren hedadura bestearen bikoitza baino askoz handiagoa da eta aurrekontua bikoitza. Gauzak bihotzez eta gogo handiarekin egin behar dira, bestela ez dira ateratzen.

Pertsonaiak diseinatzerakoan, aktoreren bat izaten duzu buruan?

Idaztera zoazenean, normalean pertsonaiarengan pentsatzen duzu, baina gero zer aurpegi jarri pentsatzen hasten zara. Kasu batzuetan oso argi daukazu gero nork antzeztea nahi duzun eta beste kasu batzuetan castingak egiten dira aktorea bilatzeko.

Eneko Sagardoy lehen kasuetakoa da, ezta?

Bai, oso argi neukan Eneko Enekok antzeztea nahi nuela. Berarekin aurretik lan eginda, oso ondo ezagutzen dut. Aktore itzela da, oso handia, eta orain ere sekulako lana egin du. Fisikoki eraldatu egin da, muskuluak landu ditu gimnasioan, dietak egin ditu, zaldiz ibiltzen eta eskrima ikasten jardun du… Nik banekien oso lan ona egingo zuela, konfiantza osoa neukan berarengan.

Edurne Azkarate, Irati antzeztu duena, ez da horren ezaguna.

Edurne ez nuen ezagutzen, castingean ezagutu nuen eta ikusi bezain pronto sumatu nuen bera izango zela Irati, energia, magnetismo indartsua zeukalako, eta fisikoki ere oso indartsua ikusten nuen. Nik uste dut sorpresa handia izango dela, dagoen Irati bakarra aurkitu dugula. Ikusi nuenean, esan nuen: «bera da Irati».

Zure lehenengo film luzeak hemen ez ezik, kanpoan ere harrera ona izan zuen, kritika onak eta abar. Horrek jaialdi gehiagotan egoteko aukera eman dizu, noski.

Bai, nabaritzen duzu bai hemen, bai kanpoan jendeak interesa daukala eta ‘Irati’-rekin ere nazioartean interes handia dagoela. Gogoa ere badaukat kanpoko jaialdietan erakusteko, ea gustuko duten.

Orain postprodukzio lanetan zabiltza. Zer duzu gogokoen, filmatzea?

Egia esan, prozesu guztietan ditut gogoko gauzak; sortze prozesuak daudenean, beti gozatzen dut. Preprodukzioan, planoak marrazten ditudanean, izakiak diseinatzean, filmaren testurak bilatzen… eta, gero, filmaketan hori egia bihurtzen denean, jakina. Baina postprodukzioa ere oso sormenezkoa da, muntaketa a dago, filmek nola gorputza hartzen duten ikusten duzu; bai efektu berezietan, bai soinuan, bai musikan, filma osatzen duten sormen prozesu batzuk daude; VFX asko dauzkaten eszena batzuk daude… hori guztia ere oso gustukoa dut. Gero, badaude beste batzuk, adibidez promozioa, hain gogoko ez ditudanak, baina guztia egin behar da.

Pena handia ematen dizu hainbat gauza kanpoan utzi beharrak? Sekuentzia hau bai, baina beste hau baztertu behar…

Bai, hori beti gertatzen da. Azkenean, momentu bat iristen da non filmak berak hitz egiten duen, berak esaten dizu sekuentzia bat sobera dagoen edo ez, eta zuzendariok maitasuna hartzen diegu filmatzen ditugun sekuentzia guztiei; grabatu duzun guztia hain gogorra izan denez eta muntaketa pila bat kostatzen denez… Baina txip bat jarri behar duzu filmak dioena egiteko; erritmoagatik edo dena delakoagatik zerbait kentzeko eskatzen badu, kendu egin behar da. Kasu honetan kendu behar izan dudan sekuentzia pare bat gero DVDn edo Interneten jarriko dugu, nire ustez, jendeak ikusteko.

Ilustrazioa gogoko duzu, horregatik ikasi zenituen Arte Ederrak, zure filmak aldez aurretik marraztu egiten dituzu… Kontua da azkenean zinemak erakarri zintuela –zorionez, gehitu behar genuke– eta zer kontatua bazenuen. Gaztetan zer zinema mota ikusten zenuen? Klasikoak ere bai?

Txikitan ez nuen klasikorik ikusten. Gurasoek bideoklubetan guretzat alokatzen zituztenak: abenturazkoak, ‘Indiana Jones’ eta horren tankerakoak, fantasiazkoak… Oso gogoan dut ‘Jason and the Argonauts’, [efektu berezien egile] Ray Harryhausenena, eskeletoen aurkako borroka… izugarri beldurtu ninduen eta gaur egun gehien maite dudan filmetako bat da; horrelako filmak, ‘Legend’, ‘Labyrinth’ eta abar. Animazio film asko ere ikusten genituen, Asterix eta Obelixenak VHSn, oker ez banago ‘Egin’-ekin oparitzen zituztenak, bai komikiak, bai bideoak, eta horiek guztiak etxean neuzkan. Txikitan, haurrentzako filmak, jakina, gurasoek ez baitziguten helduentzako filmik jartzen. Ondoren, gutxika-gutxika murgiltzen joaten zara beste hainbat filmetan eta, bai, gerora klasiko handiak. Baina txikitan fantasia eta abentura filmak ikusten genituen.

Zinema ikusi eta prestakuntza handitu ahala, izango zenituen zure film kutunak. Esate baterako, Stanley Kubrickenak…?

Bai, noski… bueno, Kubricken filmografia osoak flipatu egiten nau, ‘Full Metal Jacket’ [Metalezko Jaka] pila bat gustatzen zait; Hitchkock ere oso gustukoa dut, “Vertigo” bereziki, eta beste asko; Tarkovski, ‘Andrei Rublev’ oso gustuko dut; Sergio Leoneren filmak; Akira Kurosawaren samuraienak… Asko daude. Atzera eginda, Murnaurenak, Fritz Lang, Dreyer, Einseinstein, jakina… Batzuk ikasteko gehiago eta beste batzuk gozatzeko gehiago; ‘Caligari’, ‘Metropolis’, ‘Nosferatu’ eta horrelakoak pila bat gustatzen zaizkit. Niri gehien gustatzen zaidana genero zinema da, baina denetarik ikusten dut.

Film labur pila bat eta luze bi egin dituzu. Sari asko eman dizkizute. Inoiz esan duzu saria ez dela garrantzitsuena, baina lagungarri bai, ezta?

Horrek nolabait berresten du egiten ari zarena publikoak gustuko duela, gehienbat. Publikoaren saria beti da hoberena. Egia da epaimahaiarena oso inportantea dela, kalitatea epaitzen du, teknikoagoa da. Honek halako egonkortasun mentala ematen dizu, pixka bat zeure istorioak kontatzen jarraitzera bultzatzen zaituena eta segurtasuna ematen dizuna. Hori alde batetik, eta bestetik, jendearen erreakzioa edo harrera da onena.

Zinematik kanpo ere baduzu musikarekiko harremanik. Hortzak taldeko abeslaria zara; David Zabala gitarra-jotzailearekin, Txomin Laka baxu-jotzailearekin eta Asier Gabiola bateria-jotzailearekin batera osatu duzun laukotekoa, alegia. Metal taldea, ezta?

Sludge metalaren eta death-and-roll-aren artekoa. David fakultateko lagunak gitarrarekin egindako zenbait abesti zituela esan zidan. Berak bazekien nik kontzertuetan-eta oihuak botatzen ditudala eta ea animatuko nintzen esan zidan. Proba bat egin nuen eta ezetz esan nuen, baina gero proba gehiago egin, neure soinua harrapatu nuen eta, bai, ondo. Egia esan, terapeutikoa da. Entseatzen ondo pasatzen dugu. Eta letrak nik egiten ditudanez, istorioak kontatzeko beste medio bat da, nire abestiak istorio txikien modukoak baitira, fantasiazkoak, beldurrezkoak… Gorroto oihu bat da, barruko kontuak era biziagoan kanporatzeko.

‘Heriotza ala hil’ lana argitaratu duzue, eta hurrengoak itxaron beharko du, ezta?

Bai, baditugu abesti berriak, ea datorren urterako zerbait egiten dugun. Lehenago, baina, etendako entseguetara itzuli behar dugu. Hemen ez daukat presiorik.

Bereziki gogoko dut azken abestia, ‘Galtzaile garaile’.

Nahiko Motorhead puntua dauka, pixka bat death-and-roll, makarra baina erritmoarekin. Batzuk galtzaile eta beste batzuk garaile jaiotzen garela dio; munduan jaiotzen zaren lekuaren arabera izan zaitezke garaile edo galtzaile, nolakoa zaren bai sozialki, bai genetikoki, munduan desoreka hori dago, desberdintasunez beterik dago, eta azkenean heriotzak denak berdintzen gaitu, galtzaileak eta irabazleak.