Ezagutzen nautenek badakite ez naizela iraganeko garaiez batere nostalgikoa. Are gehiago, Artefaktua-rentzat Foro Sozialak bakeari egin dion ekarpenari buruz eskatu didaten artikulua bezalako ariketekin uzkur naiz, baina erantzukizunagatik neure burua behartu dut.

Lokarrik eta Bake Bideak bi hilabete lehenago antolatu zuten lehen Foro Sozialetik atera ziren 12 gomendioen hamalau urte betetzen dira maiatzaren 14an. Testu hori benetako ibilbide-orri bihurtu zen gure bake-prozesu bereziarentzat (eta amaitu gabearentzat).

Garaiko testuingurua. 2011ko urriaren 17an Aieteko Nazioarteko Konferentzia ospatu zen, Kofi Annan buru zela. «Ondoriozko ibilbide orria»-ren sorrera ekarri zuen negoziazio prozesu baten ondorioa izan zen. Honen inplementazioa, hiru egun beranduago izango zen ETAren ekintza armatuaren bukaeraren adierazpenetik haratago, berehala kolapsatu zen. Espainiar ordezkaritzarik ez agertzeak akordioetan jasotzen zen Osloko mahaiaren eratzea saihestu zuen.
 
Aieteko Konferentziaren aurretik diseinatutako nazioarteko arkitektura jarri zen martxan: Harremanetarako Nazioarteko Taldea (HNT), Brian Currinen eskutik, eta Ram Manikkalingamek gidatutako Egiaztatzaileen Nazioarteko Batzordea (ENB), Henry Dunant Centre-ren (HDC) lan diskretua babesten zutenak eta Jonathan Powellek dinamizatzen zuen Aieten bildutako pertsona ospetsuen taldearen laguntza zutenak.

Eta hain gutxi laguntzen zuen testuinguru honetan, Lokarrik eta Bake Bideak, beste eragile batzuekin batera, lehen Foro Soziala antolatu zuten.

Bere arrakasta eta aniztasunari esker, euskal alderdi eta sindikatu nagusiekin akordio prozesu diskretu baten ondoren, ondorioak aurkezteko oinarriak ezarri ziren, lau multzotan banatuta: desegitea eta armagabetzea; presoak eta iheslariak; giza eskubideak eta egia eta memoria.

Horrela, gizarte zibilaren parte-hartzea egituratu zen, beste bake-prozesu batzuetan ezohikoa zen elementu eragile gisa.

Lokarriren eskutik bere lehen urteetan eta, 2016tik aurrera, Foro Sozial Iraunkorraren eskutik -eta beti Ipar Euskal Herriko Bake Bidearekin batera-, azken hori 2023an desegin zen arte egindako ibilbidea zaila eta neketsua izan zen, baina, aktore guztiek aitortzen dutenez, oso emankorra.

Egindako sei Foro Sozialetan eta Aieteko Konferentziaren 10. urteurrenean, egiteke dauden erronka nagusiak identifikatu eta lehen hamabi gomendioak eguneratzen joan dira.

Oihalkien bidezko prozesu integral bat, non ardatz bakoitzak urratsak egiten zituen, ordura arte ezinezkoak ziruditen gai guztietan aurrera egitea ahalbidetzen zuen ekosistema egoki bat sortuz: armagabetze zibila eta ondoren ETAren desegitea, presoen egoera –nahiz eta blokeo sakonak oraindik egon–, biktima guztien errekonozimendua eta erreparazioa edo adiskidetze soziala.

Ikaskuntzak. Bake-prozesu berezia. Argi dago gurea ez dela ohiko negoziazio-prozesuetan oinarritutako bake-prozesua, baina egia da, era berean, gure «bakea eraikitzeko prozesuan» egindako urratsek beti nazioarteko estandarrak (giza eskubideak, DDR, etab.) izan dituztela erreferentzia. Aktoreren bati erreferentziazko marko horrek traba egin bazion ere, horrek balio erantsia ematen dio.

Gizarte zibilaren zeregina. Gizarte zibila sarri askotan 'gripatzen' zen motorraren olioa izan da. Indarkeria-zikloa era adostu eta ordenatuan ixteko aukerari heltzeko orduan, Estatuek zuten blokeo posizioaren aurrean, gizarte zibilak lidergoa hartu zuen eta rol erabakigarria jokatu zuen.

Biktimen, egiaren, presoen, bizikidetza demokratikoaren eta memoria kritiko inklusiboaren arloko hasierako 12 gomendioei eta gomendio sektorialei esker, 2013an inork imajinatzen ez zuen agertoki batera iritsi ginen.

Agenda politiko eta mediatikoan eutsi egin dio gai horri gizarte zibilak, baita testuinguru zailetan ere, hala nola pandemian edo oraintsuago Luhusoko epaiketarekin.

Errealitatearen printzipioa. Ezaugarri bat izan da errealitatearen printzipioan oinarritutako ebazpen-gomendioak formulatzea. Printzipio horri esker, gizarteak zentzuzkotzat hartu ditu, eta horrek lagundu egin du alderdi politikoen arteko jarrerak argitzen.

Gizarte-sentimendua edo «erdiko erreia». Lubaki-jarreren aurrean, konponbidearen aldeko erdibitzaile sozialarekin konektatzeko eta iritzi publikoa non zegoen ulertzeko lehentasunezko printzipioa, iritzi mediatizatua alde batera utzita, beste ezaugarri bat izan da.

Aldebakartasuna, alde-aniztasunaren palanka. Gure prozesuan, alde bakarreko ekimenek aukera-agertoki berriak irekitzeko balio izan dute, eta, adostasunak eraikiz, dinamika aldeaniztunak sortzen lagundu dute. Biak berrelikatu dira, aurrera egiten jarraitzeko beharrezko baldintzak sortuz.

Oso garrantzitsua izan da, halaber, eragile politiko batzuek prozesuan egindako ekarpena erantzukizunez eta gizartearekiko konpromisoz ulertu izana, quid pro quo edo «eman diezadazun ematen dut» terminoan baino gehiago. Beste eragile batzuk geldirik egon arren, horrek aurrera egitea erraztu du.

Egiaztatu behar dugu presoen kolektiboak, inertziak gaindituz, irmo jokatu zuela aukera berriak sortzeko.

Gainera, eragile anitzeko aliantzak (instituzionalak, politikoak, sindikalak eta sozialak) ehuntzeko gaitasunak ere sendotu egin ditu aurrerapenak.

Nazioarteko komunitatea. Aieteko Konferentziak eta sinatutako Adierazpenak itxaropen handia sortu zuten euskal gizartean, eta nazioarteko babes handia jaso zuten. Zalantzarik gabe, erabakigarriak izan ziren egungo eszenatokira iristeko. Prozesu hori are zailagoa izango zen nazioarteko komunitatearen laguntzarik gabe.

Ziur nago Adierazpen horrek oraindik ere zeregin garrantzitsua izango duela etorkizuneko erronkei nola heldu erabakitzeko beharrezko erreferentzia gisa.

Konfiantzazko espazioak sortzea. Eragile instituzional, politiko, sindikal eta sozialen espektro zabal batekin izandako elkarrizketak ekosistema bat sortu zuen, konfiantzazko lan-espazioak eraikitzen lagundu zuena.

Eta bide horretan, elkarrizketa eta entzutea funtsezkoak izan dira.

Adostasunak hari finez ehunduz eraikitzen dira, pixkanaka, adostasun-guneak desadostasunen gainetik identifikatuz eta adostasunak sendotuz. Eskaileraren metafora erabil daiteke; eskailera-mailak mikro-akordioak dira, eta eskailera-buruak, berriz, sendotzen doazen adostasunak, gero igotzen jarraitzeko.

Genero-ikuspegia. Bake prozesuaren eraikuntzan pausoak emateko garaian, genero ikuspegitik egin diren ekarpenak elementu berritzaileak izan dira, agertoki berriak eraikitzen eta gai honen inguruan dauden ikuspegi heteropatriarkalak apurtzen lagunduz.

Biktimen ekarpena. Biktimarik gabe, bakea eraikitzeko prozesuarekin konprometitutako biktima askoren eskuzabaltasunik gabe, ezinezkoa zatekeen aurrera egitea.

Asko izan dira amore eman eta dena bertan behera uzteko gogoa pizten zuten uneak. Egun askotan, eztabaida sumindu batzuek atzera eramaten gintuzten, urte batzuk atzera. Pertseberantzia izan da pausoak ematen jarraitzea ahalbidetu duen bertuteetako bat. Era berean, korapilo batzuk desblokeatzen lagunduko zuten tresna berriak irudikatzeko sormena ere izan da Foro Sozialaren nortasun-ikurra.

Oraindik bide luzea dago egiteko. Oraindik ere biktima guztiei ematen zaien tratuan ageri den diskriminazioarekin amaitu behar da; beharrezkoa da espetxe-politikan oraindik dauden adierazpenak eta blokeoak desaktibatzea. Eta beharrezkoa da, halaber, memoria kritiko inklusiboaren eraikuntza bultzatzea gune sozialetatik, kontakizun guztiak errespetatuz eta «kontakizunaren batailan» dagoen korapiloa gaindituz.

Egia bada ere azken hauteskunde ziklo honek pixkanaka bideratzen ari ziren debateak berriro ireki dituela, eta lortutako akordioetan atzera egin dugula, ez nator bat «Foro Soziala bezalako tresna bat» elementu arautzaile gisa «berreraikitzearen» alde agertu diren ahotsekin.

Aldiz, sinetsi nahi dut eragile politiko guztiek jakingo dutela ondorengo hauteskunde kanpainetan gai honetan egindako akatsen ondorioak ateratzen. Hemendik aurrera fase berria hasiko da eta ezer ez da berdin izango. Fase hau aprobetxatzen jakitea denen ardura da, eta horrek pertsona guztien eskubide zibil eta politiko guztien errespetuan oinarritutako bizikidetza demokratikoa eraikitzeko oinarriak bultzatzea ahalbidetuko du.

Oraindik ez da zuhurra dena kontatzea, baina benetan uste dut gehiago eta azkarrago aurreratu ahal izango litzatekeela, baldin eta une askotan alderdiaren interesak lehenetsi ez balira.

Arlo pertsonalean, Foro Sozial Iraunkorrean urte hauetan egin diren aurrerapenetan eta elkarrizketarako eta akordiorako espazioak irekitzen lagundu badugu, pozik nago.