Auzolanean egindako lanari esker, 2006ko abuztuko lehen egunetan, Amaiurko gazteluaren hondakinak berriz ere argitara atera ziren. Horrela hasi zen fruituak ematen bertako Udalak Nafarroako historiako pasarte gogoratuenetako bat berreskuratzeko egindako ahalegina.

Urtebete lehenago hasi zen dena, Aranzadi Zientzia Elkartean garai hartan Amaiurko alkate zen Juan Mari Alemanek hainbat erakunderi bidalitako gutun bat jaso zenean; gutunak gaztelu ospetsua zegoen muinoan indusketak egitea proposatzen zuen, hondakin garrantzitsurik ba ote zegoen egiaztatzeko eta Baztango haraneko bisitari guztientzat erreferentea izango zen ondare bihurtzeko.

Aranzadik erronka hartu zuen, eta handik gutxira, Udalarekin lankidetza-hitzarmen bat sinatu zuen. Horren arabera, bizilagunek beraiek markatuko zituzten proiektuaren jarraibideak, eta elkartea izango zen tresna zientifikoa.

Hurrengo urratsa indusketak egingo zituen lantaldea eta zientzia-laguntzaileen sare bat osatzea izan zen, beharrezko baimenak eskatzea eta lanari ekiteko finantzaketa lortzea, Baztango Udalak, Udalbide-Udalbiltzak eta Aranzadi Zientzia Elkarteak berak eman zutena.

Duela 18 urte, abuztuaren hasieran hasi ziren Amaiurko muinoko lanak, goiko plataforma osoa zeharkatzen zuen zundaketa arkeologiko batekin. Eta bertaratutakoen harridurarako, belarretatik 10-15 zentimetrora Erdi Aroko harresien zimenduak agertzen hasi ziren.

Horrela, indusketa arkeologiko batzuk hasi ziren, eta 15 urtetan zehar, gotorlekuaren egituraren zati handi bat azaleratu zen lurretik. Gotorleku hori dorre exentu batek osatzen zuen –bertan altxatua da monolitoa–, bost kuboko harresi batez eta defentsarako bigarren gerriko batez inguratua zenak.

Gotorlekua bere benetako dimentsioan eskaintzeaz gain, indusketek gazteluaren 800 urteko historiarekin lotutako aztarnak berreskuratzea eta 1522ko Espainiako setioaren aztarnak azaleratzea ahalbidetu zuten. Hala, jaurtigai ugari aurkitu zituzten, burdinazko bola trinko handiak, bakoitza 14,15 kilokoa, gotorlekuaren leku ezberdinetan.

Baina, zalantzarik gabe, aurkitutako piezarik ikusgarriena 'Amaiurko Ezpata' izenekoa da, garaiko jaurtigai eta objektuekin batera agertu zena. XV. mendeko bigarren erdialdeko arma bat da.

Beste aurkikuntza bitxi batzuk Espainiako konkistatzaileek 1513 eta 1520 urteen artean eraikitako ur-tangan egin ziren, zeinak indusketetan ere aurkitu baitziren. Ur-biltegi handi horren hondoan larruzko forrurik gabeko pilota baten hondarrak aurkitu zituzten. Gainera, beste objektu batzuen artean, egurrezko kaiku bat eta ura ateratzeko kuboa agertu ziren; azken honek burdinazko uztaiak eta zurezko piezen erdiak gordetzen zituen.

Era berean, indusketetan, txanponak, elikagaiak prestatzeko zeramikak, sukalderako burdinazko tresnak, etxeko faunaren zatiak eta hainbat erreminta berreskuratu zituzten.

Arkeologia Zentroko altxorrak

Aurkikuntza horiek guztiek osatzen dute Amaiurko Arkeologia Zentroak bisitariari erakusten dion bilduma aberatsa. 2020an inauguratu zen, herriko kale nagusiko oinetxe baten beheko solairuan dago, eta 115 metro koadro hartzen dituzten beira-arasak ditu, erakusketa-espaziorako.

Burdinazko xaflekin blindaturiko ate baten erreprodukzioa ere nabarmentzen da, gazteluaren jatorrizkoa Martin de Ursuak eraman baitzuen gerrako harrapakin gisa, bere espainiar jaunari konkistan emandako zerbitzuengatik ordainetan. Arraiozko Jauregizarrea jauregian dago, eta 18 jaurtigai-marka ikus daitezke oraindik blindajean; horietatik seik erabat zeharkatzen dute. 1522ko Espainiako setio basatiaren aztarnak dira.

Arkeologia Zentroak berez egiten duen dibulgazio-ahaleginari teknologia berriak gehitu zaizkio, 3Dko birsortze batekin –1512an eta 1522an gotorlekua nolakoa zen erakusten duena– eta argitalpenenekin, hala nola 1922an monolitoaren inaugurazioa eta haren historiaren azken ehun urteak irudietan jasotzen dituzten bi liburu.

Ahalegin horretan lagundu du GARAk, hiru puzzle banatuz. Lehenengoak, 2012an, Nafarroako konkistaren hasieraren 500. urteurrena zela-eta, Amaiurko azken bataila irudi batean berreraikitzea eskaini zuen.

Hamar urte geroago, Karlos V.a enperadorearen 10.000 soldaduren aurrean berrehun defendatzaile nafarrek erresistentzia hori egin zutenetik bost mende bete zirenean, beste bi puzzle eskaini zituen. Helduentzako edizioak 'Amaiur. Erresistentzia' izenburua zuen, eta Xabier Morrasen lana zen, eta haurrena, 'Amaiur. Gaztelua', Eider Eibarrek egina.

Ekimen horiek guztiek, oro har, helburu nagusi bakarra izan dute: Karlos V.ak espainiar konkistaren aurrean izandako nafar erresistentziaren ikur nagusia desagerrarazteko egindako ahalegin hutsalean, honek agindu zuen «harria harri gainean utzi gabe» lelo harekin suntsitu nahi izan zuten gaztelu baten historia gaur egunera hurbiltzea.