2020ko abenduaren 27an iritsi ziren covidaren aurkako lehen txertoak Euskal Herrira. Inork espero baino lehenago. Txertatze prozesua ongi bete zela uste du Miren Basaras mikrobiologoak, arazo nabarmen batzuk izan ziren arren. Antzeko beste pandemiaren bat etorriko da, ziur dio, aurrekoan jasotako ikasgaiak memorian ongi gordetzeko deia egin du pandemia garaian erreferentziazko ahotsa izan zenak.

Pandemia hasi zenean zer aurreikuspen zenituen txertoaren inguruan?

Behar zena zen zerbait birus hori eta birusaren erreplikazio hori blokeatzeko. Txertoen munduan bagenekien bazela gauza bat denbora zeramana, eta aurreikuspenak ez ziren oso baikorrak. Ez genuen uste txerto bat hain arin izango genuenik eta, gainera, alde batetik, segurtasuna bermatuta eta, beste alde batetik, bere eraginkortasuna bermatuta. Espero zen zerbait lortzea, baina zerbait hori, farmako hori, ez genekien benetan txerto bat izango zenik hain epe laburrean.

Bazenekiten bazegoela nahikoa ezagutza gaitz honi txerto bidez aurre egiteko?

Momentu hartan ezaguna zena zen koronabirusarekin lanean ari zirela hainbat ikerketa talde eta ikerketa talde horiek lanean ari zirela txertoen arloan. Orduan, aurrerapen bat bazegoen. Baina, noski, birus berri bat zen, orduan, ez genekien oso ondo beraiek beste koronabirus batzuekin egindako lana baliagarria izango ote zen birus honen kontra ere.

Askotan zientziaz aipatzen da ezinbestean kolaboratiboa dela. Koronabirus garaian, ordea, lehia ikusi genuen, estatuen artean, botika-enpresen artean…

Bueno, alde batetik bai, egon zen lehia bat, baina alderdi kolaboratiboa ere egon zen. Birusaren susmoa hasi zen unetik oso denbora gutxira (abenduaren bukaeran ezagutu zen birusa), urtarrilaren bigarren astean, jada ezaguna zen birus honen genoma, birus honen kode guztia, esango genuke, tripa guztiak. Genoma hori aurkitu zuten zientzialariek egin zuten lehen gauza izan zen partekatzea ezagutza hori.

Sarritan, ikerkuntza bat egiten dugunean egiten duguna da aldizkari zientifikoetan publikatu eta ordura arte ez partekatu aurkitutakoa. Kasu honetan hauek egin zutena izan zen aurretik partekatzea eta esatea «hemen dago, hasi lanean». Orduan, kasu honetan ere alderdi kolaboratibo hori egon zen hasieratik zientzialarien artean.

Gero, informazio hori partekatu ostean hasi ziren hainbat enpresa, enpresa farmazeutikoak gehienbat, bilatzen metodo antidoto hori, botika hori, kasu honetan txerto horiek. Eta hor bai, lehia itzela egon zen enpresa farmazeutikoen artean. Gero, dudarik gabe, herrialdeen arteko lehia izan zen. Txina alde batetik, Errusia bestetik, Estatu Batuak bestetik... lehia handi bat egon zen hor. Hori izan zen alderdi txarrena, nik uste hor komunean jarri behar zirela ahalegin denak farmako horiek ahalik eta arinen lortzeko.

Ez dakit zer puntutaraino ari garen geopolitikaz ala zientziaz. Berehala agertu zen txertoa Errusian. Mendebaldean deskonfiantza zabaldu zen. Geopolitikaz ari gara ala zientziaz?

Farmako bat kaleratzen denean, kasu honetan txerto bat, irizpide batzuk bete behar ditu. Lehena segurtasuna da, dudarik gabe, eta bestea eraginkorra izatea. Herrialde bakoitzeko medikamentuen agentziek bermatu behar dute benetan hori betetzen dela. Horretarako, argitaratu egin behar da nola egin diren ikerketak eta nola egin diren azterketak. Sarritan ikusi dena izan da, esate baterako, bai Errusiaren bai Txinaren kasuan hori ez dela erabat argitaratu. Orduan, ez bada argitaratzen, ez dakigu benetan zenbat pertsona sartu diren entsegu kliniko horietan, nolako segurtasuna duten, eta abar. Orduan, horregatik, zalantza horiek mahai gainean izaten dira batzuetan.

Abenduaren 27an iritsi ziren txertoak gurera, ondoren bide korapilatsua ireki zen. Lehenbizi txertoa lortzeko lehia, nola lortu dosi gehiago... Txerto ezberdinak zeuden, gainera... Orain hau bai, hau adin tarte honentzat ez, gero bai... Gogoan dituzu lehen aste horiek? Halako kaos itxura bat datorkit niri gogora...

Bai, nahiko zorabioa izan zen, eta nahiko kaosa. Alde batetik, informazio asko zegoen oso epe laburrean, eta bestetik, herrialdeen arteko lehia itzela izan zen. Eta eskerrak Europan gauden eta Europak pixka bat kudeatu zuen hori dena, ze bestela Europa barnean ere egongo ziren estatuen arteko lehiak.

«... tarte batean gizartearen aukerara edo utzi ziren. Esaten zen ‘agian zuri emango dizut RNA motako hau, edo beste hau, zuri Astrazeneca, hari bestea...’ Noski, nire inguruan ere esaten zidaten, familiakoek zioten ‘eta nik zer dakit! Zer sartu behar didate? Nik aukeratu behar dut hori?’»

Gero, txerto ezberdinak zeuden; esate baterako, Britainia Handian beraiek izan zuten txerto bat, eurek garatu zutelako, eta gero, besteok Estatu Batuen mende ginen, han egiten zirelako txertoak, RNA txerto horiek, guregana iristen ziren beraiek soberan uzten zituztenak, nolabait esatearren.

Ondoren, nik uste dut ez zela oso ondo argitu edo adierazi nola banatu behar ziren txerto horiek. Lehenengo eta behin pertsona zaurgarrienak izan behar zirela, gero adinaren arabera joan behar ginela modu zehatz batean. Zergatik? Ikusten zelako birusak kalte gehien eragiten zien talde batzuk bazeudela, eta ondorioz talde horiei eman behar geniela babesa lehenbizi.

Geroago, tarte batean gizartearen aukerara edo utzi ziren. Esaten zen «agian zuri emango dizut RNA motako hau edo beste hau, zuri Astrazeneca, hari bestea...» Noski, nire inguruan ere esaten zidaten, familiakoek zioten «eta nik zer dakit! Zer sartu behar didate? Nik aukeratu behar dut hori?» Herritarrak ez du aukeratu behar, hor badago talde bat, osasun arlokoa, eta talde horrek lehentasun batzuk jarri behar ditu eta argitu behar du benetan eta zergatik diren lehentasun horiek.

Europaren aldetik halako krisi bati aurre egiteko autonomia edo baliabide propio falta agerian geratu zen?

Dudarik gabe. Argi dagoena da Europan enpresa farmazeutiko ezberdinak bertan behera geratu direla eta garai batean txertoen ikerketan ari ziren enpresa farmazeutikoak gaur egun ez direla ari lan hori egiten, beste farmako batzuk ikertzen ari direla; diabetesa kontrolatzeko edo bihotzeko arazoei aurre egiteko farmakoak adibidez... Zergatik? Ba diru gehiago ematen dutelako eta enpresa farmazeutikoek bilatzen dutena etekinak lortzea delako. Beraz, bai, ikusi zen Europak baduela eskasia arlo horretan.

Enpresa farmazeutikoen mende geratu zen konponbidea, beraz, sektore pribatuaren esku. Aldatu da zerbait ala orduan bezala gaude?

Farmakoen munduan mendekotasun hori erabatekoa da. Hau da, enpresa farmazeutikoek kudeatzen dute hori guztia, horren mende daude munduko estatu guztiak eta, azken finean, osasun arlo guztiak. Nik uste dut hor estatuen aldetik lan gehiago egin beharko litzatekeela, bai unibertsitateekin, bai zentro teknologikoekin, eta abar. Modua eta finantzazioa bilatu behar da eremu publikoan ikerketa garatzeko eta farmakoak ekoitzi ahal izateko. Egin beharreko gauza bat da, ezin da soilik enpresa farmazeutikoen mende utzi hori guztia.

«Nik uste dut nahiko ondo bete zela txertatze prozesua. Ez zen perfektua izan, baina nahiko ondo bete zen. Oso denbora laburrean milaka, milioika pertsona txertatu ziren»

Pandemia garaian farmazeutikoek garatutako ikerketetan izango ziren aurrerapausoak. Hori zientziaren munduan partekatzen al da?

Partekatzen da, bai. Izatez, partekatze nagusia RNA txertoarena izan zen, lehen txertoak izan zirelako benetan gaixotasun infekzioso bat kontrolatzeko edo prebenitzeko erabili zirenak. Lan handia egiten ari ziren RNA txertoen bilaketan, beste gaixotasun batzuk prebenitzeko, minbizia eta halakoak, baina gaixotasun infekzioso bat prebenitzeko ez zuten hainbeste landu hori... eta hori izan da partekatu den aurkikuntza garrantzitsu bat. Orain, ikerketa talde ezberdinak ari dira horretan lan egiten. Beste RNA txerto batzuk bilatzen, esate baterako, gripearen kontrako txertoak edo hainbat gaixotasunen aurka eraginkorrak izango direnak.

... beraz, botika-enpresek garatzen duten ikerketa lan hori ere partekatzen da?

Partekatzen da, bai, partekatu behar da. Beraiek ere argitaratzen dituzte artikuluak, ze hor badaude zientzialariak ere, enpresa farmazeutiko horietan lan egiten dutenak, eta horiek partekatzen dituzte beraiek lortzen duten emaitzak.

Gaurko ikuspegi erosoagotik begira jarrita, zer balorazio egiten duzu txertatze kanpainaz? Erronka izugarria zen, bete zela uste duzu?

Nik uste dut nahiko ondo bete zela. Ez zen perfektua izan, baina nahiko ondo bete zen. Pentsatu behar dugu garai hartan oso denbora laburrean milaka, milioika pertsona txertatu zirela. Pentsatu behar dugu nola joan ginen lehenengo txerto horiek hartzera, nola joaten ginen? Ez ginen osasun zentroetara joaten, leku berezi batzuk jarri ziren egunean milaka pertsona txertatzeko. Bere gorabeherak izan zituen, baina oso denbora laburrean milioika pertsona txertatzea lortu zen.

Horrekin lotuta, ordea, galdera zera da: gai izan ginen herrialde guztietara iristeko? Ez, argi dago. Hainbat herrialderi ez zitzaizkien txertoak ailegatu. Gogoan dut garaian hedabide batzuetan aipatu nuela ez zela posible guk hemen milioika txerto izatea eta beste herrialde batzuetan batere ez. Are gehiago, hemen hainbat txerto iraungitzen ari ziren bitartean, beste herrialdeetara ez ziren iristen. Hori gertatu zen kudeaketa on bat ez zelako egin.

Gizatasun edo elkartasun printzipio bategatik hala beharko luke, baina baita norberekeriatik ere, pandemiak mundu osoan kontrolatzea behar zuelako, ondoren bueltan etortzea nahi ez izatekotan...

Bai, hasieratik ikusi genuen neurri guztiak herrialde guztietara eta biztanle guztietara iritsi behar zirela, ze bestela birusak zirkulatzen jarraitzen du. Txertoak lortu zuen transmisioa etetea une konkretu batzuetan, baina gero ikusten zen jarraitu egiten zuela. Alde batetik logikoa da, birusaren zaurgarriengatik, baina beste arrazoi bat zen ez genuela kontrolatzen guztiz, mundu osoan.

Ikasi al dugu zerbait?

Nik espero dut baietz. Espero dut horrelako zerbait gertatuko balitz... Hori hor dago mahai gainean, edozein birus ailega daiteke, segur aski animalietatik, zoonosi bat izango dena, arnasbideetatik transmitituko dena... Nik uste ahalik eta arinen erantzuteko gai izan beharko ginatekeela, eta hor gelditu diren gauzak ahalik eta arinen berpiztea izango litzateke erronka, oroimen hori izatea eta berpiztea izango litzateke garrantzitsua.

Dena den, ikusita geopolitikari begiratuta nola lehengo gauzak berriro bueltatzen diren, lehengo pertsonaiak berriro politikoki bueltatzen diren [elkarrizketaren bezperan hautatu zuten Trump presidente], eta abar... Ez dakit honetan ere zerbait ikasi dugun; espero dut baietz, osasun arloan, behintzat, zerbait ikasi izana.

Ze, dudarik gabe, etorkizunean zerbait ailegatuko da, birusen bat ailegatuko da... ez dakit halako pandemia itzela eragingo duen, baina arazoak emango ditu. Hori argi dago. Ez dakiguna da noiz gertatuko den. Beraz, oroimen hori geratu egin behar da, eta ez soilik gure belaunaldian, baita hurrengoetan ere.