Ez da erraza denbora gutxian jendartean hainbeste barneratzea. Baina hori lortu zuen Bizardunak taldeak bere garaian. Oso letra zorrotzak zituzten, kritika zuzenak, eta konfrontaziorako prest zeuden. Folk errebeldea delako horren bueltan sortu zuten musika, ikuspegi ezkertiarretik eta nafar identitate markatu batez. Satira eta ironia asko erabili zuten, eta horrek maiz egoera deserosoetara eraman zuen taldea. Deserosoak, baina natural eraman zituztenak. Edo hori da behintzat Jose Mari Carlos (Iruñea, 1976) taldeko abeslariak adierazi duena. Haien ibilbideari egindako errepasoa dator ondoko orrialdeetan, itzulera hau abiatu berritan.

Errebelde samarrak izan zarete beti, baina nik uste dut, gaizki-gaizki, ez zaretela inoiz gaizki portatu. Zuen ibilbidean desmadratu egiten zineten. Akaso, zuen artean gehiago portatu zarete gaizki, kanpora begira baino. Noski... Kontu handiarekin hitz egingo dut, ados? Garai haiek ez ziren garai hauek bezalakoak; oraindik onartzen ziren gaur egun onartezinak diren zenbait gauza. Izan ere, garen bezalakoak izanda, beste garai bateko jarrera da gurea. Horregatik ‘‘Azken iraina’’ izena jarri diogu birari, eta gehienbat “Hasta que nos canceléis Tour”. Zergatik? Bueltatzea erabaki dugulako eta erabaki dugulako garen bezalakoak izanda bueltatzea. Bageneukan aukera Oskorri berriak izateko, ezta? Kendu hiruzpalau abesti polemiko, tipo jatorrak bezala agertu, gure gurasoak bezala jantzi... eta aurrera. Baina ez gara gu. Horregatik esan dugu: ‘Bueltatu behar dugu, baina bueltatu behar dugu ginen bezala’.

Itzulera honen harira, beste elkarrizketa batean entzun dut, zeharka, baina misogino deitu dizutela. Ez dakit konturatu zaren. Nik ulertu dut ‘‘Nazi de fresa’’ abestiarengatik dela. Uste dut horregatik izan dela.

Bai, hortik abiatu zen galdera. Baina entzule gisa bigarren zentzu bat ere bazuela esango nuke. Begira ze tontoa naizen, ze inozoa naizen, ez naiz-eta konturatu ere egin.

Baten batek, akaso, garai honetan, zuen jarrerak, garai hartakoak, horrela ikusiko ditu. Nik uste nuen ‘‘Nazi de fresa’’ abestiarengatik zela eta hori hiperbole bat da, katxondeo bat. Kepa Junkerarekin ‘sartu’ nahi nuen eta… ala, tira, «speed, misoginia, peste bubónica»… Hiperbolea erabili nuen. Baina horiek, joder, irudi literarioak dira, besterik ez.

Garai hartan, esan duzun bezala, denak gizonak zineten oholtza gainean. Gaur egungo gazteek akaso beste era batera ikusten dute hori. Pixka bat hortik ere estutuko zintuzten agian. Nire semearekin ikusten dut beste modu batean egindakoak direla, beste hezkuntza bat eduki dutela.

Zeuek emana. Eta ikastetxean emana. Eta askotan ez da hezkuntza bera. Gu askotan ez gaude ados ikastetxeetan erakusten dizkieten gauzekin. Baina, aizu, ni pertsonalki ez nau asko kezkatzen horrek. Niri guda kulturala ez zait inporta, benetan; bakoitzak nahi duena egin dezala. Oso marxista klasikoa naiz. Orduan ez zait askorik inporta. Bizardunak bueltatzen garenean jendeari gustatzen ez bazaio, bada, kito, ulertuko dut. Dinosauroak itzuli gara, meteoritoa botako digute eta nahikoa, “Hasta que nos canceléis Tour”, arazorik gabe. Ulertuko dut eta ez naiz haserretuko. Mundu garaikidea beti aztertzen dut, eta badakit nola diren gauzak. Baina zer esan nahi du, nik, ezkertiar bezala, mundu berri horretara moldatu behar dudala? Moldatu behar dut? Hor dago mamia.

Azken kontzertua 2013an eman zenuten, oker ez baldin banaiz. Nolatan sortu da berriz ere elkartzeko ideia? Kasualitate hutsa izan da. Lagunak gara, lagun minak taldekide asko, eta jada ez genuen horretaz hitz egiten. Beste talde bat ere badugu, Enemigos del Comercio, eta entseatzen ari ginela etorri zitzaigun aukera hori. «Joe, ba zergatik ez? Jada zaharrak gara», esan zuen batek. Taldekideei esan nien Iñigorekin (Cabezafuegorekin) zingirara igeri egitera joan behar nuela handik bi egunera eta galdetuko niola. Uste nuen ezetz esango zidala, justu El Columpio Asesinorekin biran hasi behar zuelako. Iñigo Iñigo da; eta esan zuen: «Zergatik ez?». Eta, ala, alegría [tonu gogaituz esan du]. Horrelakoak gara.

Gustatzen zait nola diozun hau. Hau da, ezetz esango zizula espero baino gehiago ezetz esatea nahi zenuen, ezta? Konbentzituta nengoen ezetz esango zidala. Eta, gainera, asko harritu naiz, zeren 2017an ere Hatortxu Rockerako deitu ziguten eta joko genuela esan genuen. Gero ez genuen jo.

Irakurri dut garai hartan atera zenuten komunikatu hura. Hor ere zintzotasun ariketa bat egin zenutela esango nuke. Egia esaten genuen beti. Guk beti. Nire politika pertsonala da, eta talde bezala ere horrela jokatu dugu. Zaleei egia esan behar diezu, eta askotan elkarrizketa latzak izaten genituen zaleekin. «Hau ez zait gustatzen», ba... aizu, izorra zaitez. Hartu beste talde bat gustukoen moduan. Beste talde askoren ogibidea musika da, eta hipoteka hortik ordaintzen baduzu, horrek guztiz baldintzatzen zaitu. Hori ez da inoiz gure arazoa izan. Ez lehen eta ez orain. Eta horrek aukera ematen digu garen bezalakoak izateko. Hartara, zergatik esan gezur bat? Pena bat izan zen Hatortxukoa. Baina orain berriro deialdia egin dugu eta 2017ko lau taldekidek ezetza eman dute.

Hori galdetu behar nizun. Formazioa zein izango da orain? Zein dira joan direnak? 2017rako pentsatu nuen eta osatu nuen taldea pikutara joan da guztiz. Hori ere Bizardunak da. Gipuzkoarrik gabe gaude. Aldanondo, Artola, Adolfo eta Ander joan dira. Eta sartu dira lehenengo birako Fermin Auskalo eta Txetxu Brainloster. Nafarrak.

Talde erabat nafarra da, beraz. Oraingoan garbiketa etnikoa egin dugu. Zeren azken biran bi gipuzkoar eta madrildar bat genituen, eta aski zela iruditu zaigu. Sabinoren garbizalekeria baina, alderantziz, nafartasunarekin. Orain zortzi nafar gara.

Taldeak aurrera segi zezan exijentzia ere ez zen nolanahikoa izango. Pila bat zineten eta hor dago lehenbiziko zailtasuna. Geografikoki ere toki desberdinetakoak zarete, eta proiektu desberdinak martxan jarrita dituzue. Enemigos del Comercio, Mutaciervo, Harria, Unidad Alavesa, Ostia Anayak… Cabezafuego… Ni horretaz oso harro nago. Ikusten da zenbat musika atera den gerora Bizardunaketik, ezta? Zeinen anitza eta, gainera, ez musikariak instrumentista moduan, bakoitzak bere proiektua izan du. Konpositore nagusia izan da. Eta bai, noski bazegoela exijentzia. Diskoak ikusi besterik ez dago. Gu estudiora seriotasun handiz sartzen ginen. Guretzat oso garrantzitsua zen. Azken finean aukera hori geneukan, dirua zegoen, diskoetxeak genituen atzean. Beti oso underground izan gara, beti egon gara hor eta oraindik hor gaude, mundu guztitik aparte. Baina bat-batean talde bat eduki genuen eta talde horrek dirua zeukan, eta diru hori ez genuen bakoitzak etxera eramaten, baizik eta estudioan sartzen ginen, Kaki Arkarazorekin diskoak egitera eta horrelakoak. Guretzat aukera hori handia zen, eta aprobetxatu egiten genuen. Diskoak guztiz serio egin genituen.

Diskoetxe batekin ibiltzea diskurtsoarekin bat ez zetorrela leporatzen zizueten? Zertarako daukazu musika talde bat? Musika egiteko. Lehenengo gauza da musika egiteko eta beste guztia gero etortzen da. Eta hori leporatzen ziguten, baina ez geunden Warnerren. Baga-Biga, Gor… hor baziren enpresa txikiak. Tontakeria bat iruditzen zitzaidan, baina punk kutsu hori bazen, ezta? Baina niri punkak… Zeren gauza bat da punka eta bestea punkak. Gauza desberdina da.

Izpiritua eta itxura ez dira gauza bera, ezta? Hori da. Orduan, ez ninduten batere kezkatzen horrelako kritikek. Euskal Herrian, azken finean, diskoetxe batean ez zegoena zen diskoetxeak nahi ez zuelako. Ez dakit egon den punk talderen bat esan duena «ez, ez. Ez dut nahiko Gor-ekin joan». Sekulako multinazionala da, ezta? [ironiaz]

Horren inguruan eta industriaren inguruan-edo etorri zen 2015eko Facebook-eko argitalpen ezagun hura, Esne Beltzaren «Sueños de color» kritikatuz. Hamar urte pasatu dira. Hamar urte beranduago, goazen pixka bat argia piztera. Komunikatua txantxetan egin nuen. Cola Cao bat hartzen nengoen eta bizardunen txatean hizketan ari ginen. Baten batek idatzi zuen: «Joe, Jose Mari, vaya mierda de canción. Esan zerbait Facebooken». Eta hor nengoen cola-cao batekin, nire semea ondoan futbolean jolastera joateko eskatuz eta ni hari itxoiteko esanez. Horrela nintzela, taka-taka-taka, idatzi egin nuen. Hurrengo egunean lantegira joan nintzen eta han hasi zitzaizkidan batzuk oihuka: «Txo, ederra liatu duzuna!». «Aiba la hostia!», pentsatu nuen nire baitarako, guztia txantxa bat zelako.

Sareko aurreneko eztabaida biraletako bat izan zen Euskal Herrian. Gainera, beti ikusi dugu geure burua pixka bat eszenatik kanpo. Hemeretzi edo hogei urterekin hemengo kontzertuetara joaten ginen eta ikusten genituen Skalariak, Etsaiak… Gaupasak egitera joaten ginen, frontoietara-eta. Gero, dirua izanik, Bilbora joaten ginen benetan gustatzen zitzaizkigun taldeak ikustera. Baita Londresera ere, eta horrela ibili ginen hamar urtez euskal eszena ikusi gabe. Ez zegoen Youtube eta halakorik eta ezin zenuen beste modu batera kanpoko talderik ikusi. Eta guretzat, bat-batean, Bizardunekin hastea ia-ia nerabezarora bueltatzea izan zen. Harritu ninduen lehenengo gauza izan zen eszena ez zela aldatu. Tronpetak, independentzia, Palestina… hortaz, nire ustetan, ez zen eboluziorik egon. Orain bai gertatu da, garai honetan bai, gertatu da. 2008an edo 2009an kezkaz ikusten nuen dena, baina orain hemen gaude eta guk gurea egingo dugu. Hortaz, pixka bat hori zen komunikatuan botatako ideia. Immobilismoa ikusten nuen, zeren azken finean, 80ko hamarkadan Euskal Herrian genuena Estatuko edo Europako mugimendu musikal propioa zen. Benetako folk musika zen hori. Niretzat folk musikatik gertuago zegoen Kortatu Oskorri baino, askozaz gehiago. Folk musika ulertuta musika garaikide bezala. Orduan, pixka bat atsekabetu nintzen. Gero, bigarren komunikatuan azaldu nuen pixka bat hobeto zer esan nahi genuen. Baina, galdera da: nola haserretu daiteke hainbeste jendea? Nola haserretu daiteke horrelako komunikatu batekin? Iritzi bat baino ez da.

Asko harritu nintzen eta harritzen nintzen ere oholtza gainetik erdi mozkor zerbait botatzen nuenean eta jendea haserretzen zenean. Ni ez naiz inoiz haserretu. Nik ikusi nuen Turbonegro, hemen, Euskal Herrian, jotzen eta tipoak esan zuen, «Do you remember Gernika?», eta barrez hasi zen. Niri grazia egin zidan. Joder, tipo hori ez da pilotu nazi bat. Tontakeria bat esan zuen eta niri umore beltz hori asko gustatzen zait. Eta tipoak hori bota zuen nire etxean eta nik barre egin nuen. Jendeak denetik esan zion, baina tipoari berdin zitzaion. Ez zindoazen hara bere ideologia ikastera, baizik eta bere musika entzutera.

Komunikatuan aipatzen zenuten «rollo ona»-ren kontu hori ere; dena alai eta argitsu izate hori kritikatu zenuten. Orain nola ikusten duzue hori? Panorama politikoa asko aldatu da azken urte hauetan. Orain ezkerrak gobernatzen du, ezkerrak du hegemonia kulturala. Orduan, noski, taldeak ezkertiarrak badira eta gobernuaren aurka baldin badoaz edo hegemoniaren aurka badoaz, ezkerraren aurka doaz, teorikoki; baldin eta hori ezkerra bada, baina hori beste gai bat da. Eta orduan talde asko harrapatuta gelditu dira hor; antisistema dira baina guztiz sistemikoak dira benetan. Nor kritikatu behar duzu? Adibidez, Madrilen etxebizitzaren prezioen aurkako manifestazioa egin zuten. Eta hor zegoen Madrileko ezker guztia. Nori aurre egiten? Ayusori. Ayusok ez dauka konpetentzia hori, Estatuarena da. Orduan, horrelako paradigman gaude oraintxe bertan. Oso barregarria niretzat. Beste adibide garbia dugu Palestinarekin. Palestinaren aldeko mezuei koala bat eukaliptoari lotzen zaion bezalaxe lotzen gatzaizkio, erraza delako hori. Beste adibide bat. Euskal Autonomia Erkidegoan, hegemonia abertzalea da teorikoki eta gehiengo zabalena EAJk eta EH Bilduk dute Parlamentuan, eta euskararen inguruan biktimizazioan hasten direnean, niretzat zaila da ulertzea, guk bozkatzen ditugun politikariei ez diegulako ezer eskatzen horren aurrean; beti besteei eskatzen diegu. Eta hori da demokrazia liberalaren ezaugarri bat orain, testuinguru horretan zer-nola kokatzen zaren…

Gogoratzen dut, esaterako, behin, urriaren 12aren bueltan Martutenen eman zenuten kontzertu bat, Zopilotes Txirriaos taldearekin batera. Desastre bat izan zen hura.

Nire ustez, ez zen desastre bat izan. Kontzertu bat baino gehiago, urriaren 12aren aurkako mitin bat izan zen hura. Baina musika talde bat ginen eta egun hartan gaizki jo genuen. Gitarra-jotzailea gaixo, Iñigok abestiak azkar batean eta hala-hola ikasi zituen…

Horrelakoak ulertu behar ditu entzuleak, ezta? Nik, entzule bezala, ez dut ulertzen. Ni areto batera joan, hogei eta piko euro ordaintzen ditut eta tipoak ez badaude hor dena ematen, haserretu egiten naiz, eta horregatik artistak gorrotatu egiten ditut. Ni operario bat naiz lantegi batean. Orduan, ni joaten naiz lantegira eta zortzi ordutan egunero, zirt-zart, ezin dut erritmoa jaitsi. Eta artista asko ateratzen dira hor, profesionalak, eta askotan gauza pila baten ondorioz oholtzan ez dute ematen eman behar dutena. Eta ni horrek haserrearazten nau. Gero esaten dizute, «baina zu artista zara», eta ez, ni ez naiz artista, ni langile bat naiz eta hobby bat daukat. Ez da aitzakia bat, baina nik ezin dut prestatu kontzertu bat artista profesional batek bezala. Nik 48 urte ditut eta inoiz ez dut hori egin. Orduan, egoera horrek bai haserretzen nauela. Musika ondo jo, eta gero egin nahi duzuna. Artistak, “arraza” bezala, pixka bat “gurutzatuta” ditut.

2018an beste mezu kritiko bat: «Hatortxu Rock = Panda». Nik ez dut hori idatzi, ez dakit zer den «Panda». Bizardunak ez da bakarrik nire aho zabala. Badira beste batzuk.

Sarean zerbait jartzen zenutenean, «halakok idatzi du» jartzea pentsatu zenuten inoiz? Ez. Tribu neandertal bat bezala bizi gara. Orduan, aldamenekoak zerbait esaten badu, zuk defenditu egin behar duzu eta gero esango diozu esan beharrekoa barruan. Askotan gertatzen zen. Taldekide guztiak ez zeuden ados nik esandakoarekin eta, beharbada, beste batek “mikroa” hartzen zuen eta nik esaten nion, «hortik ez», baina lagunak gara eta nik ezin diot esan lagun bati zer esan dezakeen edo zer ez. Aipatzekoa da honakoa: guk beste talde batzuekin jotzen genuen eta Euskal Herrian oso tipikoa da kontzertua baino lehen afaria egitea. Hor elkartzen ginen bizpahiru talde eta ikusten nuen gure mahaia kuadrilla baten afaria balitz bezala... iji-aja, barrez. Eta beste guztiak ikusten zenituen laneko afaria izango balitz bezala, askotan mobilarekin beren munduan sartuta, serio. Askotan ez ziren lagunak, ondo konpontzen ziren edo dena delakoa, baina ez ziren gu bezala lagun talde bat. Besteei begiratuta, konturatzen nintzen beste giro bat zutela. Jakina, lan bat zen. Eta niri ere kosta zitzaidan ulertzea garai hartan; soinu teknikariak nirekin haserretzen ziren… Pixkanaka ulertu nuen.

Honetaz guztiaz hitz egin dugu, jakin nahian industriaren inguruan-eta zer-nolako ikuspuntua duzun. Industria kapitalista txiki bat da. Euskal Herrian badira zenbait eta kito, sar zaitezke edo ez. Bigarren diskoan Marino Goñi jubilatu zen eta geure kabuz egin genuen guztia. Ordenagailu aurrean jartzen nintzen eta beti geneuzkan proposamenak. Ez nintzen managerra, ez nuen ezer bilatzen, proposamenak bilatu gabe etortzen ziren eta horrela funtziona dezakezu, nahi baduzu. Horretarako, zaleak izan behar dituzu. Horrela aurrera egin daiteke eta guk ez genuen egin. Industria txikia da eta hori jende askok ez du ulertzen. Edo ez zuen ulertzen garai hartan. Orain uste dut jada gazteek gauza horiek burutik kendu dituztela, Chill Mafia Last Tourren nola sartu zen ikusita. Baina beraiek ez dute bizi guk bizi izan genuena, ezta? Gu jaio ginen, adibidez, sub-poparekin, Kurt Cobainen matrakarekin. Gero hemen, gainera, Esan Ozenki atera zen; gu horrekin jaio ginen eta egia esango dizut, gure lehenengo kontratua sinatzean pixka bat mierdas sentitu nintzen. Baina Kurt Cobainek multinazional batekin sinatu zuen, The Clash-ek multinazional batekin sinatu zuen, Sex Pistolsek… Denek. Zeren musika industria oso kapitalista da gainera, oso kapitalista. Egunero ari zara diruaz hitz egiten, egunero. Lantegian ez zait hori gertatzen. Nomina daukazu eta kito. Musikan beti diruaz hitz egiten ari gara, ordea.

Baten batek jarri zuen zuen Facebooken «Chill Mafia bai, ‘kopon’!». Nik jarri nuen.

Horiek zuen oinordeko gisa hartu izan dira. Nafarroatik etorri den taldea, musika estilo desberdinarekin, baina egurra emanez, gaztelera eta euskara nahastuz, kuadrilla moduan… Sentitu dituzue zuen oinordeko bezala? Ben Yart ezagutzen nuen. Ez pertsonalki, baizik eta bere musika. Askotan gazteekin hitz egiten dut lantokian. Niri gustatzen zait musikaz hitz egitea eta jakitea zer egosten ari den. Esan zidaten Mendillorriko gazte bat ari zela zerbait egiten eta entzun nuen eta gustatu zitzaidan. Leteren abestia atera zutenean, jende askok bidali zidan niri ea horren inguruan zer nekien galdezka. Eta bat-batean ikusten duzu musika guztiz desberdina baina kutsu berekoa dela. Leku berberetik zatozela. Eta nik esan nion nire buruari, «bai, hau bai».

Kasualitatea da haiek agur esaten dutenean zuek bueltan etortzea. Eta iraun dutela hiru-lau urte, guk bezala. Nafarrok erraietatik egiten dugu dena. Gu konparatzen gintuzten Kojon Prieto y Los Huajolotes-ekin, nahiz eta niri ez zitzaizkidan gustatzen, baina gero Youtuben ikusten nituen nire bideoak eta, bai, tribu berekoak gara. Nire mobida musikaletan sartuta nengoen; Irish music, folk-rock progresiboa… Eta, bat-batean, esan zidaten: «Aizu, Los Huajolotes bezalakoak zarete». Ukatu egiten nuen, baina joder, ez neukan arrazoirik. Gipuzkoan serioagoak zarete.

Zuen zuzenekoetan ez dakit zer espero behar dugun edo ezer ez dugun espero behar. Ez dakit zer erantzun. Askotan lerdo baten pare aritzen nintzen orduan, baina orain horretan saiatzen banaiz, 48 urterekin, jada lerdo hutsa izango naiz. Nik bira hau auto-omenaldi bezala ikusten dut. Ez dugu disko berri bat egin. Alde horretatik, hau niretzat revival hutsa da. Lagunak ez bagina, ez genuen hau egingo. Ez dakit Bizardunaken disko berri bat egiteko indarrik edukiko nukeen, letrak idazteko gaitasun hori.

Kontzertuak binaka datoz; lehendabiziko biak, Totemen, eta segidan, martxoaren 21ean eta 22an, Jimmy Jazz-ekoak; 28 eta 29an Azpeitiko Sanagustinekoak; eta apirilaren 5 eta 6an, Bilboko Kafe Antzokikoak. Horiek guztiak betetzeak ez dakit beste ezertarako indarrik ematen duen edota pausoz pauso joango zareten. Konpromisoa, talde barnean, hauek egitea da eta azken biran gertatu zena ez errepikatzea. Beteko dugu hitza. Gainera, Bideanekoekin gaude, tontakeriarik gabe. Gero ja ikusiko dugu talde barnean zer nolako giroa daukagun. Nik uste dut zerbait gehiago egin dezakegula, baina esaten badut egin behar dugula, gero betikoa gertatuko da. Norbaitek ikusi nahi bagaitu, joan dadila kontzertu horietara. Zortzi kontzertu hilabetean asko da; ea nola ateratzen garen hortik. Ikusi nahi gaituenak ikus dezake Bizardunak orain; hortaz, disfrutatzera.