Gertatuko zitzaizun norbait bere istorioa kontatzen entzun eta zuri buruz ari dela uste izatea. Gertatuko zitzaizun erabat ezezaguna zitzaizuna zure haragian bizi izan duzula ohartzea. Gertatuko zitzaizun eta gertatuko zaizu, elkarrengandik sekula baino gertuago egon arren, elkarrengandik inoiz baino urrunago bizi garelako.

Horrela laburbildu daiteke Carlos Callon (Riveira, 1978) irakasle, Filologia Galegoan doktore eta idazlearekin bizi izandako enkontrua. Kubatik itzuli berri, 2022an argitaratutako “O libro negro da lingua galega” (Xerais) aurkeztera etorri zen Euskal Herrira. Zapalduon tragedia zenbaterainokoa den egiaztatu genuen berriz: zapaltzailearen hizkuntzan egin behar izan genuen elkarrizketa.

Apenas dagoen zure elkarrizketarik gaztelaniazko hedabideetan. Ez zait niri bakarrik gertatzen. Galiziar kulturako ni baino artista askoz esanguratsuagoek ere ez dute lortzen gaztelaniazko hedabideetan tokirik. Hologramak garela dirudi, ez garela existitzen. Baina Manuel Rivas eta Teresa Moure badira nor, Suso de Tororen obrak ez dio inorenari inbidiarik, Fillas de Casandra musika taldea geratu gabe dabil... Hedabide espainiarrek menosten duten ageriko unibertso kultural oso bat dago. Tanxugueiras taldearen TVEko elkarrizketa kenduta, ez dut gogoan Estatuko hedabide baten prime-timean kultura galiziarraren ordezkaririk ikusi izana. Arazo demokratiko itzela daukagu: Espainiar Estatua gure errealitateei bizkarra emanda bizi da.

Horren adibide dira katalanaren eta euskararen liburu beltzak. Galegoarena erantsi diozu zuk. Oso esanguratsua da liburuak ordena horretan atera izana. Estatuak galegoaren existentzia onartzen du, baina gogo txarrez; beste erremediorik ez zuelako eman dio ofizialtasun ñimiño bat. Daukagun apurra mobilizazio eta erresistentziari esker lortu dugu. Botereguneetatik eurenak eta bi egiten dituzte galegoak aurrera egin ez dezan. Azken hamabost urtean galegoaren ofizialtasunaren zein onarpenaren aurkako eraiste prozesu bete-betean gaude.

Hiru hizkuntzen aurkako errepresioak antzekotasunak ditu? Errepresioaren iturburua berdina den heinean, bai. Zenbait molde errepresibo hiru lurraldeetan erregistratuta daude. Batzuetan txanpon edo objektu txiki batekin gauzatzen zen “eraztunaren metodoa”, esaterako. Eginbide horren arabera, gaztelaniaz mintzo ez denari eraztun bat ematen zaio eta eraztuna eskuz esku dabil, egunaren amaieran eraztuna daramana fisikoki zigortzen dela. Hizkuntzaren erruz da zigortzen, hizkuntza da laguna salatzeko motiboa. Kastigu oso bortitzak izaten ziren. Adibidez, seminario askotan, egunaren akabuan eraztuna zeukanari ez zioten oheratzen uzten, belaunikatuta eta besoak gurutzean pasarazten zioten gaua. Halakoek arrasto pertsonalak, familiarrak eta nazionalak utzi dituzte. Botereak bortizkeria erabili du babesgabeenen aurka, euren hizkuntza eraisteko. Ez dago gisa horretako traumak beti gainditzerik. Baina hitzak jarri behar dizkiegu, kontatu, guk digeritzeko, batetik, eta jasandakoa injustua izan zela aldarrikatzeko, bestetik. Isiltzen duguna noiznahi errepika daiteke.

Luzaz errepikatu diren mito asko hausten ditu zure liburuak. Lehenengoa, galegoaren aurkako errepresioa ez zela frankismo garaian soilik gertatu. Frankismoak ez zuen hizkuntzak hiltzeko politikarik asmatu. Askoz lehenagotik zetozen urak arre. Frankismoak, aginte militarraren bidez, hertsadura soziala dakar, neurrigabeko basakeria, baina agindu politikoak askoz lehenagokoak dira. Espainiako II. Errepublika, bere muga eta kontraesanekin, garai itxaropentsu bat izan zen, baina hori baino ez. Frankismoak ez zuen galegoa ilegalizatu behar izan, ordurako ilegala zelako jada. Sekulako porrua sartzen digute, frankismoa baino lehen galegoa, euskara eta katalana ez zirela jazarriak izan eta frankismoaren ostean paradisua itzuli zela iradokitzen diguten bakoitzean. Gaur egun, bere hizkuntzan bizi nahi duen edonork daki paradisutik ze urrun gauden, baina ez dira ahantzi behar frankismoaren aurretik zigortzen ziren haurrak zein irakasleak, gaztelaniaz ez jarduteagatik. XVII. mendean, galegozko liburuei argia ikustea debekatzen zaienean, non dago frankismoa? Zer gertatzen da Franco hil ostean? Errepresio demokratikoaren aroan sartzen gara. Demokratikoa da, ados, baina ez dio errepresioa izateari uzten. Gure hizkuntza eskubideak onartzen dizkigute, sekula ez erabiltzeko baldintzarekin.

Franco, Fraga, Rouco Varela, Rajoy, Feijoo…Herri zapaldu askotan errepikatzen den fenomenoa da hori. Nazio kolonizatu guztietan sortzen dira kolonizazioari aktiboki aurre egiten diotenak zein azpiratze prozesu horren ezinbesteko pieza bihurtzen direnak. Ertzeko kolektibo gutxietsi askotan gertatzen da. Esaterako, Margaret Thatcher ez zen gizonezkoa, baina ez zuen emakumerik onartzen bere gobernuan eta senarrari arropa lisatzen zion. Napoleon korsikarra zen, eta begira. Bion artean aipatu ditugun izenak autogorrotoaren agenteak dira. Eskerrak belaunaldi ezberdin askotako jende askok txinpartari eutsi dion oso baldintza zailetan. Izan ere, galegoaren kasuan zapalkuntza nazional eta linguistikoa klase zapalkuntza batekin txirikordatu da.

Gaztelania ez dela galegoaren gainetik inposatzen; hori dioen mitoa ere hausten duzu liburuan. Oraindik ere gaztelania ez zela inposatua izan defendatzen dute askok. Jendeak ez badu galegoz hitz egiten nahi ez duelako dela entzuten dut oraindik. Transmisio etenak familiei egozten zaizkie. Halakoak bihotz oneko norbaitengandik entzuten ditudanean, 24 orduz galegoz bizitzen saiatzera gonbidatzen dut. Eta galegoz bizitzea, ez da aldizka zirto bat jaurtitzea soilik, normaltasunez bizitzea baizik: nahi duzun liburua erosi ahal izatea, zure irratia sintonizatzea, edozein mandatu egin ahal izatea... Ezinezkoa da! Legeak baimentzen dizkigunak ere ezin ditugu egin. Oso zinikoa eta injustua izateaz gain, errukirik gabeko irregulartasun demokratikoa da.

«En Castellano no hay problema», dio zure beste liburu baten izenburuak. Epe labur batez, PSOE eta BNGren arteko gobernu aukera zenbait izan ziren. Oinarri batzuk finkatzea lortu zen, zailtasun eta kontraesanen gainetik gutxieneko batzuk adostu ziren. Ordurako existitzen ziren baina betetzen ez ziren lege eta hizkuntza politikak betearaztea zen tratua. Baina, Alberto Nuñez Feijoo buru zuela, PP itzuli zen gobernura eta hizkuntzaren ofizialtasuna eraisteari ekin zion, lege berrien zein jarreren bidez. Feijook moderatuaren fama izango du, baina gobernura iritsi eta gutxira ikasgai batzuk (matematika, fisika, kimika eta teknologia) galegoz ematea debekatu zuen. Ikasgai horietako irakasleek ezin zuten galegoz hitz egin, ezin zuten galegozko eskola-libururik erabili. Ondorioz, eskola-liburu horiek desagertu dira eta zenbait irakaslek debekuari galegoz erantzuten badiete ere, Damoclesen ezpatapean bizi dira. Bai, bai, moderatu ustekoaren lehen neurrietako bat galegoa debekatzea izan zen!

Galegoaren liburu beltzean deseraikitzen duzun beste uste zabaldu bat da ez dela galegoaren aurkako politika linguistikorik egon. Mito batzuk sinetsi nahi dituztenentzat baizik ez dira. Hizkuntza politika hilgarri bat pairatu du galegoak. Googleatu besterik ez dago. Galizian, audientzia handieneko iluntzeko albistegiko aurkezleek dimititu egin zuten, informazio manipulatua eman beharraz gogaituta. Feijook galegoa erabiltzen zuten egunkari guztiei kendu zizkien dirulaguntzak. Esaterako, 100 urte baino gehiago zituen “A Nosa Terra” egunkaria ez zuen frankismoak hil, Feijook baizik. Niri oso deigarria egiten zait Vox-ek egunkari kataluniarren harpidetzak bertan behera uzten dituelako jendea asaldatuta ikusten dudanean, Galizian hori PPk aspaldi egin zuen.

Arazo linguistiko bat da? Bai. Arazo kultural bat da? Bai. Baina, batez ere, arazo demokratiko baten aurrean gaude. Horrelakoak Meloniren Italian gertatuko balira, informazio gehiago izango genuke. Gaur egun nor mintzo da Espainiako presidente izateko aspirazioak dauzkan moderatuaren historialaz? Ez dela hainbesterako erantzuten didate beti.

Beti da errazagoa galegoa sustatzen ez bada eskaerarik ez dagoelako dela aldarrikatzea. Jakina. Baina, nik dakidala, azken urteetan, hizkuntzaren defentsan Europan izan den manifestazio jendetsuena Galizian izan da. Feijooren PPk Hezkuntzan galegoa debekatzen zuen dekretua aurrera atera zuen, legebiltzarrean diputatu bakarrarengatik gehiengo osoa zuelako. Beste guztiak kontra zeuden. Sindikatu guztiak aurka zeuden. Guraso elkarte guztiak kontra zeuden, bakarra izan ezik. Uste duzu Madrilen Hezkuntza arloko munta horretako neurri bat martxan jarri ahalko litzatekeela gaitzespen maila horrekin? Asko kostatzen zait halakorik irudikatzea. Baina XVII. mendean gastu guztiak ordaintzeko prest zegoen idazle galego bati ez bazioten, galegoz idatzita zegoelako, bere liburua argitaratzen utzi, zer nahi duzu? Galegoak jasaten zuen bortxa hain zen basatia, Aita Sarmientok, XVIII. mendean, ezen Galiziako erreinura sartzen ziren gaztelaniazko liburuak erretzea proposatzen zuen. Zer egin zuten bere idatziekin? Ipurdia garbitzeko erabili! Horrelako indarkeria nozitu ondoren, harrigarria badirudi ere, galegoaren aldeko eskaerak bere horretan dirau. Misterio bat da galegoaren biziraupena.

Botereari eta errepresioari aurre egin dion herritar anonimoz osatutako misterioa, agian? Asko dira isildu ez zirenak, etorkizuna gauez eta ezkutuan erein zutenak, hizkuntza gaur arte iristea ahalbidetu dutenak. Ez dira gutxi izan istorio horiek liburura ekartzean begiak bete zaizkidan uneak. Jende batek dena eman du, gehiago ez emateko zigortua izan da eta, hala ere, gehiago ematen segitu du. Zergatik ez ditugu jende horren izenak ezagutzen? Zergatik ez dugu euren balentrien berri? Galegoaren defentsarako elkarte handienaren lehendakari izan nintzen kontu horiek bazirenik jakin gabe! Filologia Galegoan doktorea naiz eta inork ez dit horri buruzko txintik aipatu!

Baduzu adibiderik? Alexandre Bovedarena izan daiteke bat. 1936ko abuztuaren 14an heriotzara kondenatu zuten epaiketa faltsu batean. Epaiketan, heriotzara kondenatuko zutela eta berak hitz egiten zuena dialekto bat zela adierazi zioten. Horren aurrean, bere aberria Galizia zela erantzuten zuen Bovedak, galegoa hizkuntza bat zela eta horren adibide zirela bere diskurtsoan erabiltzen zituen hitzak. Egungo begietatik erreparatuta, kamikaze baten jarrera dirudi, baina ez, etorkizuna ereiten ari zen norbaiten arrapostua da. Bere azken borondateetan, bandera galiziarrarekin lurperatua izatea eskatu zuen; ukatu egiten zioten. Galegoz errezatu ahal izateko apez bat eskatu zuen; ez zioten baimendu. Orduan, harrigarriki, bere eskela marrazten hasi zen. Izen-abizenak, jaiotza eta heriotza datak... Zer zen, norbere heriotza onartzeko modu bat? Amore emateko ausardia? Ez, detaile batek salatzen du Bovedaren asmoa: galegoz izkiriatu zituen bere izen-abizenak, bere hilarrian hala ager zitezen. Zorionez, familiak Bovedak nahi bezala egin zituen gauzak, gerora bere hilarria sarri-sarri profanatua izan bada ere. Ezer ez da berdin Alexandre Bovedaren heriotzatik hona. Egun, norbaitek bere izen-abizenak galegoz jartzeko zalantza duenean, Alexandre Bovedak argitzen dio bidea.

Gaur egun, zer egoera bizi du galegoak? Sekula baino hiztun gehiago galtzen ari gara. Oraintsu Galiziako Estatistika Institutuak ateratako datuei manifestazio erraldoi batekin erantzun diogu. Datuak direnak dira: galegoaren historia luzean ez da inoiz orain baino gutxiago hitz egin, lehen aldiz ez da bat-batekotasunean edo berehalakotasunean gehien erabiltzen den hizkuntza. Horri lotuta, hala ere, bada egitate argigarri bat. Franco hil zenean, Estatuan galegoa gutxien hitz egiten zen lurraldea Galizia zen. Galiziako karrikak zeharkatzen zenituen, bide seinaleei erreparatzen zenien, egunkariei, eta Espainian zeundela pentsa zenezakeen. Belarria luzatzen zenuenean, ordea, jabetzen zinen gaztelaniaz mintzo zen jendea ere, eskema ideologikoak ahanztean, galegoz hasten zela berehala ostatuan zein lagunartean. Zer gertatu da ordutik hona? Galegoa aurreiritziz zikintzeko apustuan sakondu da, ez zaio sozialki zabaltzen utzi eta bere galera azkartu da «galegoz mintzo ez dena nahi ez duelako da» bezalako falaziekin. Orain, teorian, galegoz ikas daiteke, baina inork ez du aukeratzen. Zergatik? Benetan ezin delako galegoz ikasketarik egin: galegozko haur eskolarik apenas dagoen, Lehen Hezkuntzan egoera penagarria da, Bigarren Hezkuntzan debekuen gainetik klaseak ematen dituzten irakasleei esker dago aukera gehixeago… Unibertsitatean gaude ongien; letretako karreretan aukera aski egokia dago, baina Medikuntzan, adibidez, frankismo garaian baino okerrago gaude.

Ez da medikuntzako karrerarik behar, gaitza identifikatzeko. Jakina. Ez baduzu ikasketak galegoz egiteko aukerarik, ez da harrigarria galegoak hiztunak galtzea. Harrigarria oraindik hiztunak izatea da, oraindik bizirik irautea. 20 urtez azpikoen %16 omen dira galegoz ongi hitz egiteko gai, baina galegoz ikasteko aukera ez da %16ra heltzen; zinemetan ematen diren galegozko pelikulak ez dira %16ra iristen, ezta liburutegi publikoetan galegoz irakurtzeko aukera ere. Nahi beste luzatzen ahal dizut zerrenda. Horregatik, galegoa oraindik bizirik egotea miraria da! Horrek etorkizuneko bidea erakusten digu.

Zein da? Lehenik, erresistentzia dago, orain arte egon dena. Arlo horretan, batetik, sozialki gutxiengoa izan arren, kontzientzia handiko hiztun multzo bat dago, oso dinamikoa, kausan sinetsi eta egunero praktikatzen duena. Bestetik, gizartearen gehiengoa dago, hobeto edo okerrago galegoz ere mintza daitekeena baina, batez ere, galegoa batasun elementutzat daukana. Biziki garrantzitsua da hori. Galegoz apenas berba egiten duen jende hori prest dago galegoaren alde egiteko; ez dago hizkuntza galtzen uztearekin ados.

Eta erresistentziaz harago? Ez gara biltzen gaituen sistema linguistikoa baliatzen ari. Ahaztu egiten dugu galegoa eta portugesa neba-arrebak direla. Zer egingo luke euskarak, Brasilekin aliatzerik balu? Nola jokatuko luke katalanak, Brasilen babesa balu? Ez ditut Portugal, Angola edo Cabo Verde bazter utzi nahi, baina hego hemisferioan gehien hitz egiten den hizkuntza Galiziako erreinuan sortu zen. Hurbiltasun nabarmen hori baliatu behar genuke, hitzak berreskuratzeko, gure prosodia berregiteko, eta, batez ere, gaztelaniatik pasatu gabe mundura zabaltzeko.

Hizkuntzaren auzian eragiteko sartu zinen politika instituzionalean? Ez nuen beste erremediorik izan. Ez dut uste ez nire pasioa denik, ez politikarako pertsona egokiena naizenik. Nahiago nukeen beste arlo batzuetan aritu. Baina BNGren zinegotzi eta legebiltzarrerako hautagaia izan nintzen. Zergatik? Hor ere egon beharra daukagulako, guk egiten ez ditugun politika guztiak guri egingo dizkigutelako. Errazegia da besteengatik kexatu eta norbere ardurak ez hartzea. Alabaina, arazo politiko handi bat daukagu Galizian. Disfuntzio handia dago sozialki mobilizatzeko dugun gaitasun itzelaren eta legebiltzarreko argazkiaren artean. Palestinaren auzian egiten dena da horren adibide. Zenbait udal, oso txikiak batzuk, genozidioaren fase berriko lehen egunetik laguntza bidaltzen ari dira, astero elkarretaratzeak egiten, baina zer egin du Xuntak? Nola islatu dezakegu mobilizatzeko gaitasun hori hauteskundeetako emaitzetan?

Zergatik ez da islatzen? Jukutria eta azpijoko asko dagoelako. Hauteskunde joko garbia ez datza boto kutxak jartzean soilik, aurrebaldintza batzuk eskatzen ditu, une honetan Galizian gertatzen ez direnak. Adibidez: Galiziako telebista eta irrati publikoetan oposizioko liderrari terrorista deitzen diote inolako frogarik eta oinarririk gabe, PPko buruzagiei alfonbra gorria jartzen dieten bitartean. Ezaguna egiten zaizu, ezta? Erabat absurdoa da dena. Esaterako, hauteskundeak baino lehen, egun Xuntako presidentea den Alfonso Rueda atera zuten albistegietan Guardia Civil bikote heterosexual bat ezkontzen. Baina zer notizia da hori? Franco amuarrainak arrantzatzen?

Iazko otsaileko hauteskundeetan aldaketa haizea sumatzen zen, ordea. Baina ez ginen gai izan egoera erabat iraultzeko. Batetik, kalearen eta instituzioen arteko erretena gainditzeko formula asmatu behar dugu. Bestetik, gure errealitatea Galiziatik kanpora ikusarazteko zailtasunak dauzkagula iruditzen zait. Eskuin atzerakoiaren feudotzat hartu ohi da gure lurraldea, baina ez da erabat horrela. Ez da ahantzi behar, bere garaian, putxerazo nabarmen bati esker heldu zela Fraga boterera. Zer bilakaera politiko izango ote zuen Galiziak, hura gertatu ez balitz? Era berean, gaur egunera etorrita, gogoan izan behar dugu udaletxe garrantzitsuenetan ez duela PPk gobernatzen. Udal boterearen gehiengo zabala PSOEren eta BNGren esku dago. Ez da egia Galizia PPrena denik.

Iazko otsaileko hauteskundeetan, aldaketa haizearen parte zen auzi linguistikoa? Bai, aldaketaren parte zen. Alfonso Rueda, egungo presidentea, oso bortitza izan zen hizkuntzaren gaian; inposizioa salatzen pasatu zuen kanpaina osoa. Hori bai, ez dute sekula esango galegoaren aurka daudenik, badakite hori ezin dutela berbalizatu, botoak galtzea litzatekeela. Interesgarria da hori. Euren diskurtsoa kamuflatzeko sentitzen duten beharrak erakusten du gure benetako errealitatea. Horregatik ahalegintzen dira mundua iraulita aurkezten. Halaxe egin izan dute historikoki, dibortzioa edo homosexualen arteko ezkontza ahalbidetzen zuten legeekin. Legearen onarpenak ez du inor dibortziatzera behartu, ezta homosexualak ezkontzera derrigortu ere. Kontrako logika saltzen dute, ordea.

Nork erosia badutelako. Bai, baina, hotzean pentsatuta, beldurgarria da. Auzi horretan, oposizioaren eskaera bakarra legea betetzea da! Hala, zein da PPren mezua? «Aukeratzen banauzu, ez dut legerik beteko»? Galegoaren alde egitea, hots, legea betetzea, bularrean pistola jartzea dela esatera heldu dira! Baina lehen niotsuna, hedabideak alde dauzkate, zerrenda beltzak gizentzen doaz Galiziako telebista eta irrati publikoetan... Hemen aipatzen ari naizena ezingo nuke bertan esan. Ezinezkoa litzateke. Ez lidakete utziko. Hori ere bada errealitatea. Alabaina, ez da auzi linguistikoa soilik, afera demokratikoa ere bada. Hauteskundeak irabazteak ez dizu boterearen erabilera totalitariorako aukerarik ematen. Ezin duzu «alde ez dagoena kontra dago» logikarekin gobernatu. Horrek kohesio soziala eta etorkizuna kolokan jartzen ditu.

Hizkuntza zapalkuntza ulertzeko eta iraultzeko orduan, ez al genieke bestelako zapalkuntza batzuei ere erreparatu behar? Zalantzarik gabe. Boterea beti bera da eta, gehienetan, logika berberekin kolpatzen du. Uste dut gizarte mugimendu ezberdinen irudimenetik eta sortzeko gaitasunetik zer ikasi asko dagoela. Etengabeko jazarpen sentsazioak gure kexatzeko erritualak errepikatzera eraman gaitzake eta gure borroka moldeak ez kronifikatzen asmatu behar genuke. Oso aurreikusgarriak gara, bestela. Horregatik, nahi dugun bizitzak, bere osotasunean, izan behar du zerumuga eta kohesionatuta egin behar genuke horra hurbiltzeko bidea. Bide horretan, ezinbestekoa da gure genealogia argitzen joatea eta memoria osatu ahala bertatik ikastea. Botere instituzionalak ez du sekula hor eragingo. Hala, askotan guri gertatzen zaiguna lehen aldi bat irudituko zaigu, eta horregatik ekingo diogu hutsetik soluzio bila. Gure istorio eta historiak kontatu behar ditugu eta, batez ere, kondenatzen gaituzten atomizaziotik atera.