Teleskopio Izugarri Handiak (ELT) 2027tik aurrera Txilen jada funtzionatzen duten mota honetako tresna boteretsuei gehituko zaienak, egungo behaketa gaitasuna gainditzea ahalbidetuko du, oraindik ezezagunak diren tokietara apuntatuz unibertsoaren jatorriari buruzko galdera oraindik irekiak erantzuteko.

«Erantzun nahi ditugun zenbait galdera zientifiko daude, eta galdera horiek erantzuten lagunduko digun teknologia baten beharrera garamatzate», esan dio AFPri Luis Chavarríak, Europako Behatoki Australaren (ESO) ordezkari den astronomo txiletarrak.

Gaur egungo behaketa-tresnak, hala nola Very Large Telescope (VLT) –gaur egun operazioetan dagoen tresna optimorik boteretsuena– eta ALMA, munduko irrati-teleskopiorik handiena, biak ere Txileko iparraldean instalatuak, gai dira zientzialariek duela hiru hamarkada azaldu zituzten zalantzei erantzuteko.

Baina ezagutzaren mugak hautsi egin dira, eta tresna are indartsuagoak eraiki behar izan dira, hala nola ELT, 3.000 metro baino gehiagoko altueran dagoena Armazones muinoan, VLTtik 20 km ingurura, biak Atacamako basamortuan.

«Astronomiak teknologiaren mugan egiten du lan beti, detekzio-mugan, tresna zoragarri horiek eman dezaketen guztiaren mugan», gaineratu du Chavarriak.

ELT 2017an hasi zen eraikitzen, eta hamarkada bat geroago, 2027aren amaieran, martxan egotea espero da.

39,3 metroko diametroa izango du, 798 ispilu hexagonaleko abaraska moduko batean, 85 metroko diametroko domo handi batean. Lanak 1.300 milioi euroko kostua du (1.380 milioi dolar inguru), eta guztiz finantzatuta daude.

Zergatik tamaina horretakoa?

Gaur egungo teleskopio optikoek, 8 eta 10 metro arteko diametrokoak, beste izar batzuen inguruan orbitatzen duten planeten irudiak ikustea ahalbidetu diete zientzialariei.

Baina aurkikuntza berri horiek gaitasun handiagoko tresna bat behar izan zuten, behatutakoa baino argi gehiago eta xehetasun kalitate handiagoa biltzeko.

39,3 metroko diametroarekin, ELTak «gaur egun lan egiten duten teleskopio optikoek baino 15 aldiz argi gehiago bilduko du, eta Hubble espazio teleskopioarenak baino 15 aldiz irudi garbiagoak emango ditu», DBHren arabera.

Helburu nagusietako bat da «exoplaneta harritsuen irudiak lortzea, haien atmosferak ezaugarritzeko eta Unibertsoaren hedapenaren azelerazioa zuzenean neurtzeko».

Susy Solisek, ELTren eraikuntzako geologo laguntzaile teknikoak, AFPri azaldu dionez, behin eragiketetan ari denean «suposatzen da gaur egun ikusten duguna baino 5.000 aldiz gehiago izango dela».

«Etorkizunerako proiektua da, eta unibertsoan beste distantzia batzuetara iristeko aukera emango digu», gaineratu du.

Probetxu teknologikoa

«Probetxu teknologiko izugarria da teleskopio horiek ahalik eta gehien erabili ahal izateko beharrezko zehaztasun-mailak izatea (...), eta horrek teknologiaren oztopoak bultzatzen ditu», dio Chavarríak.

Txile iparraldean kokatzeak –planetako zerurik garbienak hartzen ditu– urteko gauen % 0ean jarriko du behaketa. Hego hemisferioan egoteak galaxiaren erdigunea ikusteko aukera emango die zientzialariei.

Bost urteren ondoren, ELTa «obra zibil lodiko» fasean dago, %40ko aurrerapenarekin, hezetasuna bermatzeko perimetro-horma eraikita, ispilu-panelari eutsiko diona.

Lanak Txileko basamortuko baldintza bereziki desafiatzaileetan egiten dira, munduko lehorrenean, egunez tenperatura oso altuekin eta gauez oso baxuekin, AFPren bisitan 70 km/h-ko abiadura hartu zuten haizeez gain.

«ELT LTren bilakaera da (...) Jakina, eskala hori erabat desberdina da lehen egin den guztiarekin alderatuta, eta, beraz, eskakizun (teknologiko) oso desberdinak ditu», esan zion AFPri Guido Vecciak, teleskopio erraldoia kokatzeko guneaz arduratzen denak.