Txillardegiren ekoizpen literarioa itsasoaren erdian dagoen gizon baten irudiaren antzekoa izan daiteke: Txillardegi txalupa batean nabigatzen ari dela, txalupa horretan etengabe ateratzen diren zuloak estaltzen saiatuz, baita urperatzea eta ondoriozko hondamendia saihesten ere.

Txillardegik, kasu honetan, bere idazkien bidez, bulkada kolonialaren infiltrazio diren kultura eta politika zulo horiek detektatu, diagnostikatu eta alternatibak proposatu zituen Euskal Herria errotiko alienazioaren itsas hondoan ez galtzeko.

Txillardegiri buruz ari garela, haren heriotzaren hamargarren urteurrenean, kontakizun biografikoen ohiko linealtasuna ariketa konplexuago bihurtu behar dugu, intelektual gisa hainbat eremu geografikotan, soziokulturaletan zehar mugitzean oinarritzen den ibilbideari ekiteko, elkarren artean gainjartzen diren esperientzien eta ideien aniztasunaren berri emateko. Esperientzia eta ideia horiekin hitz egin zuen Txillardegik berak hil arte. Horrela uler daiteke, beraz, haren biografiak, eboluzio linealak baino gehiago, desplazamendu horiek erakusten dizkigula euskal prestakuntza intelektualaren dinamikari eta pentsamendu garaikideari erantzuten dietela, batez ere. Horregatik antolatu dugu honako hitzaldi sorta hau Donostiako San Telmo museoan: “Txillardegiren hizkuntza politikaren oinarriak eta gaurkotasuna” (urtarrilaren 11n); “Kronikak” liburuaren aurkezpena (urtarrilaren 13an) eta “Txillardegi: Euskalgintza” eta “Txillardegi: intelektuala eta gizartea” bi liburu berriren aurkezpena (urtarrilaren 18an).

Txillardegik arretaz aztertu zuen, bere lanean funtsezko bi ardatzen bidez –hau da, hizkuntza, politika eta kultura nazionalaren bidez–, subjektu politiko berri baten azalpena, egitura kolonialak desitxuratzen zituen euskaldunon harrotasuna. Bere lan osoan zehar, bi zati handi bereizten dira, baina integratuak: berea bidaia intelektual bat izan da, eta ez zituen garai hartako ohiko Hizkuntzalaritza ez eta Gizarte Zientzien antolakuntza-kategorietako ia bat ere bere hartan onartuko. Aldi berean, berarentzat behintzat, ez zuten balio bere subjektibazio-prozesuetan kolonialismoaren kritika egiteko pentsatutako eta eraikitako espazio arruntek.

Franz Fanonen antzera, kondenatuen paisaia bihurri horietan murgilduta, ibilbide bati hasiera eman zion hizkuntza kolonizatutik ondoriozko zapalkuntza politikoraino, Euskal Herriaren aldarrikapena ekarri zuena, kultura nazionala borrokaren ardatzetan jarriz. Nazioa, lurraldea eta beste arazo batzuen bidez, eta hainbat autoreren eta kultur posizioak zirela medio, Txillardegiren jarrera ez litzateke izate-nazionala argitzea izan nahi, nazio-kidetza azalaraztea baizik, egon izan beharrean alegia, kolonialismoaren aurka borrokatuz betiere.

Txillardegik egoera kolonialaren hizkuntza-dimentsioan kokatu gintuen, baita kondenatutako hizkuntzatik askatzeko borrokara doan bidean ere. Entzun ez den hizkuntza, eta kolpeekin isildu dena, baina bere ahotsaren aldarrikapenean literatura-alternatiba berriak aurkitzerik izan duena. Erregimen kolonialari norberaren bizitzaren nahiz heriotzaren bidez desafiatzea eta betirako markatua geratzea baina unibertsalizazio berria imajinatzeko gauza izanda eta Euskal Herriak behar zuen eta behar duen hiztunen komunitatea taxutzeko loturak eraikitzeko gai izan delarik.

Euskara literario bateratua proposatu eta praktikan jartzen lagundu zuen eta hori gabe gaur eta hemen ezin izango nuen hauxe bera idatzi ere.

Eskerrik asko Jose Luis, hil zinenetik hamar urte pasa arren jaio zinen hirian merezi duzun aitortza ofizialik oraingoz eman gabe badago ere, gugan zaude, bizirik bezain eragile. Zu zeu...