Mamu batekin alderatu izan dute neutrinoa, unibertsoko partikula txikienen artean dagoena. 1930ean “asmatu” zuen Wolfang Pauli fisikari alemaniarrak, prozesu fisiko batzuetan ustez desagertzen zen energia nonbait apuntatu ahal izateko. Desagerpen hori onartu baino, nahiago izan zuen partikula bat asmatu. Baina intuizio ona izan zen, neutrinoak existitzen baitira, eta ez dira gutxi. «Gure gorputzeko zentimetro karratu bakoitzetik 100 milioi neutrino pasatzen dira segundoero», azaldu du Francesc Monrabal DIPCko Ikerbasqueko ikertzaileak.

Ez hori bakarrik, unibertsoaren sekretu batzuk ere gorde ditzakete partikula hauek, materia eta antimateriaren arteko desoreka kosmikoa, adibidez.

Baina neutrino horiek antzematea ez da erraza. Hamarkada batzuk, saiakera asko, eta lur azpian eraikitako hainbat piszina erraldoi behar izan zituzten fisikari esperimentalek lehenengo neutrinoak topatu eta Nobela irabazteko. Monrabalek zailtasun horiek azaldu ditu: «Gainontzeko partikulek ez bezala, neutrinoak ez du erakarpen elektromagnetikorik sentitzen; materiarekin interaktuatzeko probabilitatea oso-oso txikia da».

Neutrinoak detektatzeko, orain arte, partikula hauek nukleo baten protoi edo neutroiekin talka egitea bilatu da. Alegia, nukleo baten barruko partikulekin. Duela lau urte, ordea, detekzio mota berri bat entseatu zen: “neutrinoaren eta nukleoaren arteko elkarrekintza elastiko koherentea” izenekoa. Monrabalek argitu digu zertan datzan: «Orain aski da nukleoaren edozein punturekin talka egitea, alegia, jomuga askoz handiagoa da, eta neutrinoak detektatzeko aukera 10.000 aldiz handitzen da». Hori lortzeko, ordea, detektagailuak energia minimoak antzemateko gaitasuna eduki behar du.

«Neutrinoa eltxo bat da, eta aurrean jartzen diogun nukleoa kamioi bat da abiadura bizian. Eltxo horrek kamioian eragiten duen mugimendua detektatu behar dut», azaldu du Monrabalek.

Detektagailu hori eraikitzeko, 1,5 milioiko saria jaso berri du Donostian bizi den fisikari valentziar honek, Europako Ikerketa Kontseiluko (ERC, ingelesezko sigletan) Starting Grant beka baten bidez.

Proiektuak GanESS du izena, eta Suedian estreinatu berri den neutroien espalazio iturrian kokatzen da. Monrabalek lagundu behar izan digu berriz azalpenekin: «Lundten orain martxan jarri den espalazio zentroa, azken batean, neutroiak ekoizten dituen iturri bat da. Horretarako, protoi sorta bat astintzen da material desberdinen kontra. Horrela neutroi asko sortzen dira, baita neutrinoak ere. Gure asmoa, beraz, gure gailua iturri horren ondoan instalatzea da, eta neutrino horiek detektatzea».

Berritasunen artean garrantzitsuena zera da, Monrabalen esanetan, neutrinoen interakzio hauek gas desberdinen nukleoekin detektatzeko gaitasuna. Alegia, «orain arte inork egin ez duen zerbait egitea». Inozoki galdetu diogu zertarako balio dezakeen horrek, eta zientzialariaren atzean dagoen ameslariak erantzun du. «Errealistena da pentsatzea ez dugula ezer berezirik topatuko, hau da, fisikaren estandarrak aurreikusten duena topatuko dugula. Horrela bada, baliagarria izango da, bide hauek ibili behar direlako, leku berrietara eramaten ez dutela baieztatzeko; baina aldi berean, inork detektatu ez dituen elkar eragiteak ikusi nahi ditugu, eta gerta liteke fisika berria ikustea, ezagutzen ez diren prozesu fisikoak ikustea».

DIPCri, eta hango presidenteari eta zuzendariari buruz –Pedro Miguel Etxenike eta Ricardo Diez Muiño, hurrenez hurren– hitz onak baino ez dituen ikertzaile honi nabari zaio pasioa: «Horrelako zerbait gertatzen bada, hurrengo elkarrizketan afaltzera gonbidatuko zaituztet». «Ilusioa hori da beti, zeozer berria topatzea, horretarako sartu ginen horrelako abentura batean; bestela, ez dauka zentzurik, ni ez nago hemen beste batzuek neurtu dutena berriz neurtzeko; baina zer topatu dezakegun pentsatzen hasten banaiz, ez dut lorik egiten, eta bost urte biziraun behar ditut gutxienez, esperimentu hau egin ahal izateko», dio.