Hain ezaguna den San Frantziskoko Alcatraz The Rock espetxetik (Ameriketako Estatu Batuak) Bartzelonako Modeloraino: mundu osoko espetxeak helmuga turistiko arrakastatsu bihurtu dira, bitxi samarrak, baina, zalantzarik gabe, oso erakargarriak. Izan ere, beren azalean bizi izan ez dutenen artean askok ez diote uko egin nahi kartzelako horma lodi eta menderaezinen bestaldeko bizitza, gaingiroki bada ere, nolakoa zen ezagutzeari.

Fenomeno hori kartzela edo espetxe turismoan txertatzen da, eta goraldi betean dago. Pablo Diaz Luque Kataluniako Unibertsitate Irekiko (UOC) Turismo programaren irakasleak honela deskribatu du jarduera hori: «‘Dark tourism’ delakoaren (turismo iluna) aldaera moduko bat da, historia bat duten espetxe zaharrak bisitatzeak dauzkan alderdi tetrikoengatik; izan ere, leku horietan barneratuei, azken batean, askatasuna kentzen zitzaien».

Adituaren arabera, «bisita hauek zaharkituta daudelako erabilerarik ez duten kartzelen 'balioa'» aldarrikatzen ari dira, kokalekuengatik, arkitekturagatik, historiagatik edo faktore horiengatik guztiengatik, «bisitatuak izateko adina erakargarritasun» biltzen baitute. «Turismo hori hazi egin da, jatorrizko beste turismo praktika asko bezala, hiri, eskualde edo herrialde baten historiaren zati baten bizipena eta ezagutza baita», gehitu du.

Egia esan, zenbakiei begira, Diaz Luquek aipatu duen gorakada hori argi eta garbi islatzen da halako kartzelek eskaintzen dituzten zifretan. Bartzelonakoan, azken hilabeteetan bisitari kopuruak gora egin du: 2018an publikoari ateak ireki zizkionetik –itxi eta urtebetera–, 154.000k baino gehiagok bisitatu dute.

Burdin hesiak eta sufrimendua

Bistakoa da, edo hala dirudi behintzat, espetxe baten zirrikituak ezagutarazteko ideia egokia izan dela.

Baina arrakasta ez datza originaltasunean. Behintzat, ez erabat, Holokaustoaren turismoan aurki baitezakegu nolabaiteko aurrekari bat. Nazien sarraski zentroetara doazen bisitariek azaltzen duten motibazioak badu antzekotasunik kartzeletakoenarekin.

Hala ere, Diaz Luquek ñabardura garrantzitsu batzuk aipatu ditu, bi kontzeptuak elkarrengandik urruntzen dituztenak. «Zentro nazietan atxilotuak atxiki eta hil egiten zituzten sistematikoki. Hori ez da gertatzen espetxeetan, nahiz eta torturak eta heriotzak ere gertatu. Ihes mitikoen eszenatokiak ere izan dira, ordea. Horiek guztiak bisitei edukia eta narratiba emateko balio duten faktoreak dira», azaldu du adituak.

Jakin-mina, kultura, morboa...

Bestalde, Jose R. Ubietok, psikoanalista eta UOCeko Psikologia Ikasketen irakasleak, Auschwitz edo Mauthausen gisako zentroen bisitetan, biktimei omenaldia egiteko, kultur txango bat egiteko edo biktimei eragin zitzaien izugarrikeria gertutik ikusteko morboa asetzeko modu bat ikusten du.

Hala, psikologoaren iritziz, kartzela turismoak antzekotasun batzuk izan ditzake Holokaustoaren ingurukoarekin. Zer arrazoi ematen dute bisitariek espetxea bertatik bertara ezagutzeko interesa izateko? Morboak mugitzen ditu? Enpatiak? Ezagutza bilatzeak? Egia esan, arrazoiak askotarikoak izan daitezke.

Diaz Luque irakasleak hiru motatan sailkatzen ditu. «Lehenik eta behin, arrazoi moralak, publikoak beste garai batzuetako arrazoi bidegabeengatik espetxeratutako preso historikoak zein egoeratan bizi ziren jakin nahi duenean. Turista gehienek historia pixka bat ikasi nahi dute bisitarekin».

Bigarrenik, «liluraz edo jakin-min morbosoz beteriko bisitariak daude: giza sufrimenduaren agertokiak dira».

Azkenik, Diaz Luquek nabarmendu duenez, «moda hutsagatik edo esperientzia hori sare sozialetan partekatzeko interesagatik joaten direnak daude (argazki bat ziega bateko barroteetatik, adibidez), hori zirraragarria izan daitekeela deritzotelako».

Ubietoren ustez, berriz, gehienentzat joera morbosoaz gozatzea da kontua; zerbait patologiko gisa, bortitza den guztiarekiko interesak bultzatzen ditu. «Gutxi batzuengan, ordea, lehendik dagoen delirio patologiko bat elikatu dezake (espazio horiek beren mamuen santutegi gisa bisitatzen dituzten pertsona psikopatikoak)», gehitu du.

«Ni han egon nintzen»

Morboaz, ikaskuntzaz edo jakin-min hutsaz gain, bizi garen gizarte motari lotutako beste arrazoi batzuk ere badaude; izan ere, sare sozialen erabilera erabat nagusitzen da.

Ubietok zera dio turista mota honi dagokionez, «interesik duen ezer galtzen ez duela eta 'ni han egon nintzen!' esan dezakeela erakusteko grina garbia dute, bisita hauek guztiak argazkiak atera eta gero biralizatu egiten baitira». Izan ere, kartzela horietako asko dagoeneko biralak dira «gida gisa balio duten filmetan. ‘Dena irentsi nahi’ kapitalista horrek berehala birziklatzen ditu, eta horrek kontsumo objektu bihurtzen ditu, hamaika modutan», gaineratu du.

Sareetako publizitate horretatik harago, psikologoaren ustez turismo mota hau zerbait positiboa izan daiteke, ordea, «betiere bisita gidatua edo komentatua bada» eta erakunde horren izaera historikoari erreferentzia egiten badio: historia, baldintza sozialak, aldarrikapenak eta abar. «Datu horiek baliagarriak izan daitezke espetxeratzearen ezaugarriei (bidegabekeriak, desberdintasunak) eta bertan bizi ziren pertsonei (tipologia, zigorrak) buruzko hausnarketa egiteko. Hala ere, halako azalpenik gabe bisitak gertaera historikoa bera hutsalduko luke». Hain zuzen ere, Ubietok aipatu duen hutsalkeria hori da Diaz Luque irakasleak turismo aukera horretan aurkitzen duen arriskuetako bat. Hala ere, hori da nabarmentzen duen ahulgune bakarra; izan ere, beraren ustez, «ideia ez da txarra, kasu batzuetan, bestela eraitsi egingo litzatekeen ondare arkitektoniko bat berreskuratzea suposatzen baitu».

«Gainera, espetxeak beren herrialde eta hirien historiaren parte dira, eta mantentzeak esan nahi du haiek gogoratzea eta haietan egin zitezkeen akatsak errepikatzea ekiditeko nahia», gaineratu du.

Esperientzia desberdinak

Oro har, aukera berritzaile hori interesatzen zaion turista mota aztertuz gero, askotariko publikoaren aurrean gaudela ondoriozta daiteke.

Diaz Luquek zehaztu duen bezala, «ez dira turistak bakarrik; izan ere, erabiltzaileetako asko bertako biztanleak dira, eta zentro horien ezaugarriak eta historia ezagutu nahi dituzte. Gainera, badira beste nolabaiteko interesa duten bisitari batzuk, adibidez, Nelson Mandelarena bezalako ziega historiko batean giltzapetuta egotea nolako den esperimentatu nahi dutenak».

Profila, beraz, «jakin-min historikoa dutenekin hasi eta historiako eszenatoki ilunak ezagutzeko morboa duen publiko bateraino doa, denbora-pasa gisa hartzen dutenen jakin-min hutsetik pasatuz», ondorioztatu du. Are gehiago, «espetxearen orientazio komertzialaren arabera, publiko mota bat edo beste nagusituko da; orotarikoa izan daiteke kasu batzuetan, edo publiko jakin batzuentzat pentsatua».

Ubieto psikologoa harago doa: «Gaur egun presoen senideentzako bisita birtualak eta monumentu historikoetara bisitak metabertsoan eskaintzen diren bezala –3D murgilketa eta guzti–, laster gehituko dira espetxeetako bisita birtualak erakarpen turistiko gisa, eta hausnarketa ziurrenik bigarren planoan geratuko da entretenimenduaren mesederako».