Ez da erronka txikia hizkuntza gutxituen biziberritze prozesua, Euskal Herriak ere baduen erronka. Hala gogorarazi zuen Iñaki Martinez de Luna soziolinguista eta Garabideko kideak joan den asteartean Gasteizko Oihaneder jauregian izan zen ekitaldian. Yasnaya Elena Aguilar Gil hizkuntzalari mexikarraren ‘Manifiestos sobre la diversidad lingüística’ liburua aurkeztu zuen bertan.

Garabidek eta Munduko Hizkuntza Ondarearen Unesco Katedrak antolatu zuten ekitaldia, eta Aguilarren liburuaren aurkezpenaren ondoren izan zen mahai-inguruan Aguilarrek berak parte hartu zuen. Oaxacan jaioa eta mixe komunitateko ayuujk hiztuna, hizkuntza indigenen hiztunen eskubideen aldeko ekintzailea da. Harekin batera, Peruko Amazoniako tupi guarani komunitateko kide bat izan zen, Roberto Awanari, cocama hiztun eta euskalduna; Amazoniako cocama kontseilu indigenako nazioarteko gaietako koordinatzaile exekutiboa da, eta Ingot euskal musika taldeko kide. Moderatzaile lanetan Andoni Barreña Garabideko kideak jardun zuen.

Beren nazioetako esperientzian oinarrituta agertu zituzten gertaerak eta gogoetak ez dira arrotzak Euskal Herrian, Martinez de Lunak esandako moduan, eta nabarmen gertatu zen hori Andoni Barreñak mahai gainean jarri zuen lehen galderatik. Bakoitzaren esperientzatik, estatuak hizkuntza indigenen galera egoeran zer paper jokatu duen azaltzeko eskatu zien.

Estatuaren papera hizkuntzen galeran

Yasmaya Aguilarrek komunitateak zatitzen dituzten muga arbitrarioez jardun zuen lehenik. Mexikon, Estatua sortu zenean, biztaneleen %70ek hizkuntza indigena bat hitz egiten zuten eta gaur egun %6,1ek baino ez. Aguilarren ustez, Estatuaren estrategia argi bat dago dibertsitate hori desagerrarazteko.

XX. mende hasieratik Mexikok «behartutako gaztelaniatzea» deitutako prozesu bati ekin zion, biztanle guztiei hizkuntza bakar batez hornitzeko ahaleginean. Estatuak diru publikoa eta esfortzu instituzional handiak erabili ditu hizkuntzak desagerrarazteko, baita umeen aurkako bortizkeria ere; berak ere jasan zuen errepresio hori umetan bere hizkuntzan hitz egiteagatik. Estatuaren programa baten arabera, nazio identitatea eraikitzeko funtsezkoa da beste hizkuntzak ezabatzea.

Ondorio argi bat agertu zuen Aguilarrek: «hizkuntzak ez dira hiltzen, erailtzen ari dira». Haren ustez, estatu-nazio modernoa bateraezina da hizkuntza aniztasunarekin, eta Estatu mexikarra hizkuntza horien heriotzaren erantzulea da. Hizkuntza indigenak egoteak Estatu mexikarrari gogorarazten dio ez dela nazio bat. «Danierak baino hiztun gehiago dituzten hizkuntza asko arriskuan daude; daniera ez,  atzean estatu bat daukalako».

Dioenez, estatu eta nazioa berdintze horrek, bandera bakar bat, historia bakar bat, kultura bakar bat eta identitate bakar bat izan behar horrek hizkuntza bakar bat behar du; beraz, «200 estatu inguru dituen mundu honetan 6.000 hizkuntza baino gehiagorekiko bateraezintasuna dago».

Roberto Awanarik, lehenengo bere hizkuntzan eta gero euskaraz, esan zuen bera jaio zenean Erregistroko funtzionario batek bere amari esan ziola semearen izena aldatzeko, «erraz bat» jartzeko. «Ofizialtasuna edukitzeko». Herriaren izena ere aldatu zieten. «Estatuaren xantaia, hezkuntza, osasuna eta beste edozein zerbitzu izateko, hizkuntza aldatu behar dugu».

Haren herria sakabanatuta dago oihanean; «han, 54 hizkuntza egiten dira, eta hizkuntza bakoitzak mundu ikuskera bat du». Herri horien historia idatzi gabe dagoela dio Awanarik. Haiei buruz idatzi dute, kanpotik, baina beraiei galdetu ere gabe. «Estatuak hiztegi bat eman digu, eta gu borrokan ari gara benetako hiztegi bat lortzeko». Estatuak funtsezko papera jokatu omen du bere kulturaren suntsipenerako, nahiz eta hizkuntza aniztasuna sostengatzen duela dioen. «Baina niretzat estatua ez da Peru», estatuek kulturak zatitu dituztela gogorarazita, Aguilarrekin bat.

Transmisioaren etena, noren erantzukizuna?

«Zergatik egiten diote uko hainbat gurasok euren hizkuntza, kultura eta identitatea seme-alabei transmititzeari?», galdetu zien Barreñak biei.

Yasnaya Aguilarrek esan zuen tentagarria dela hizkuntza transmititzeari uzten dioten pertsonei horren erantzukizuna egoztea, eta Mexikon Estatuak abiatu zuen kanpaina bat aipatu zuen: ‘Harrotasunez hitz egin ezazu’, hizkuntza indigenen galeraren erantzukizuna pertsona jakinengan jartzen zuena, eta ez hizkuntza ez transmititzeko erabakia eragiten duen egiturari. «Familia askok seme-alabek ingelesez ikastea lehenesten dute eta ez zaie burutik pasatzen gaztelania ez transmititzea; milaka arrazoi daude beste hizkuntza bat ikasteko, baina zeure hizkuntzari uko egiten diozunean, zerbait gertatu da. Hori erabakitzea ez da zerbait naturala, presio baten ondorio baizik. Zeure buruari erosoen sentitzen zaren hizkuntzan sentimenduak komunikatzeko debekua ezartzea ondorengoak egoera bortitz batetik babesteko egiten da».
 
Hizkuntza eskubideek giza eskubideak transmititzen dituztenez gero, «nik ez dauzkak oinarrizko giza eskubideak bermatuta hizkuntz eskubideak bermatuta izan gabe», esan zuen; esate baterako, Oaxacan, GKE baten txosten baten arabera, 2011n izandako prozesu penaletan hizkuntza indigenaren bat hitz egiten zutenen %90ek ez zuten zergatik epaitu zituzten ere jakin. Bizi eta osasun eskubideari dagokionez, 80ko hamarkadan, esterilizazio prozesu batean, emakume indigenei orri bat sinatzeko ematen zieten, haiek zer sinatuko zuten jakin gabe.

Bat etorri zen harekin Awanari, eta transmisioa eteteaz gain, hizkuntza gutxituari beste gauza batzuek ere kalte egiten diotela esan. Esate baterako, «errespetuagatik» espazioa galtzeak. «Talde batean, hizkuntza baten hiztunek beren hizkuntzan ez dakien bat badago, ez duela ulertuko pentsatu eta haren hizkuntzan egiten hasten dira».

Hizkuntza eta identitatea

Aguilarrek galdetu zuen Estatu espainolak hizkuntzaren eta idenditatearen arteko lotura ukatzen duen eta Barreñak esan zion askok ukatzen dutela; berak unibertsitate espainol batean lan egin du eta maiz entzun omen du hizkuntzak zerbait azaleko direla eta sakonean denok kultura bera daukagula.

Aguilarrek identitatearen definizio bat eskaini zuen: «Pertsonak edo kolektiboak sailka daitezkeen hainbat ezaugarri daude, esate baterako fisikoak, baina identitatea kontrastatzen duten bereizgarrien azpimultzoa da». Haren amona beti bizi izan zen bere komunitatean eta berak behin galdetu zion indigena al zen. Hark erantzun zion ez zekiela zer den hori.

Hizkuntzak beste edozein adierazpenetatik bereizten duen oinarrizko zerbait duela esan zuen. Bere herriaren musika eta dantza maite ditu, «baina beti eta beti ez gara dantza edo musika egiten ari; hizkuntza, ordea, nola utzi? Lotan ere, hizkuntzaz egiten duzu amets. Hala ere, giza burmuinak ba omen du zerbait miragarria, hizkuntza asko hitz egiteko aukera ematen baitu, eta bestearen larruan jartzeko modua, baita identitatea konplexu egitekoa ere, besteen hizkuntza ikasiz. Eta Euskal Herrian ondo ezaguna den dikotomia faltsu bat aipatu zuen: «Eskolan ingelesa irakatsi behar da, ondo, baina burmuinak ez dio mixe hizkuntza desinstalatu beharra dagoela ingelesa ikasi ahal izateko». Hizkuntza bakar baten aldeko mugimenduak ideia absolutistei lotuak direla uste du.

Awanarik esan zuen oihanean hainbat talde etnikok gauza bertsuak jaten dituztela, arrantzan egiten dutela… «baina gauza batek bakar egiten zaitu, identitatea ematen dizu. Estatuak dio Peru inka dela, baina amazoniarrak ez gara inkak, eta guri inork ez digu galdetu zer garen».

Bestalde, hizkuntza guztietan ‘kanpotar’ eta antzeko adierak dauden arren, berak Euskal Herrian ikasi zuen euskaldun izateak zerbaiten parte izanarazten duela: «etiketak ahaztuta, barruan zaude».

Biziberritzeko baldintzak

Hizkuntza indigenak biziberritzeko baldintzak izan zituzten ondoren hizpide. Awanariren ustez, baldintza horietako bat hiztun horiei galdetzea da, «ez guretzat biziberritzeko plan bat daukatela esatea bakarrik, baizik eta guri horretaz galdetzea, aintzat hartzea».

Aguilarrek esan zuenez, indigena izaera zenbait irizpideren arabera onartzen dituzte estatuek; Mexikon, hizkuntzaren arabera. Baina praktikan, hizkuntza galdu dutenak ez dituzte indigena gisa onartzen. «Estatuaren estrategia bat da. Planetako natura erreserben %60 baino gehiago herri indigenenak dira, horregatik estatuentzat oso garrantzitsua da herri indigenak ez onartzea».

Garantzitsua dela uste du Mexikoko jendearekin zubiak eraikitzea, hizkuntza indigenen aurkako arrazakeria geldiarazteko eta, beste alde batetik, komunitateen baitako lana, beren testuinguruaren araberakoa.

Hizkuntza indigenak biziberritzeko garrantzia nabarmen du zuen. Desagertzen direnean ezaguera handia galtzen delako, ez jendarte horietan bakarrik, gizateriaren askotariko izaerak murrizten baititu. «Hizkuntza baten galera zapalkuntza historiko baten sintoma da, eta hura berreskuratzea baldintza horiek aldatzen hasi diren sintoma da eta, gainera, faxismoaren arriskua uxatzen du, munduaren ikuskera bakar baten arriskua».