Berako Udalak Mugako Bidea audiogida eguneratua aurkeztu du. Museoetan egiten den gisan, begiekin ikusten ez dugun informazio gehigarria eskaintzen du. Erraz egiteko moduko itzuli bat da; bizi ibilita, ordubete edo ordu eta erdi beharko duzu. Lasai hartzen baduzu, bi ordu.

Ibardingo lepoko aparkalekua da abiapuntua. Bertan elkartu dira, ekimenaren berri emateko, Aitor Elexpuru Berako alkatea eta Asier Gogortza audiogidaren egileetako bat. Urruñako hautetsi bat ere etorri da, Bertizko natur parkeko turismo langile bat, interesatutako herritarren bat eta kazetari batzuk.

2014an sortu zen Mugako Bidea, ondare naturala eta kultura ezagutarazteko xedearekin. Geolokalizazio teknologikoaren hasiera zen. Mendiak panelez betetzen ari ziren, eta tresna honek aukera zabaldu zuen lurraldean esku hartu gabe informazio ugari emateko, modu arinean. Geroztik anitz hobetu da teknologia eta eguneratu egin dute audiogida, erabilera erraztuz eta pasarteak gehituz.

Webgune bat sortu dute, mugakobidea.eus. Behin bertan sartuta, martxan hasten da eta mugarekin lotura zuzena duten bi gairen inguruko istorioak kontatzen ditu, bidea egiten den bitartean: kontrabandoa eta gerrak. Zalantza egin bazuten ere, azkenean erabaki zuten etxetik aditzeko aukerarik ez ematea. Tokian bertan egon behar duzu.

Lehenengo urratsa hizkuntza aukeratzea da. Euskara hautatuz gero, Gaizka Sarasola aktore lesakarraren ahotsa entzungo duzu; gaztelaniaz, Reyes Ilintxeta irrati esatari iruindarrarena; eta frantsesez, Sustrai Colina bertsolari urruñarrarena. Herri bereko Odei Barroso bertsolari eta raperoak egiten du, hiru hizkuntzetan, Afrikatik datozen migranteen azken kontakizuna. Audio-lab elkarteak egin du lana Berako Udalarentzat.

Kontakizuna fikzionatua da, baina errealitatea du oinarri. Pasarte batean benetako kontrabandistak adituko dituzu solasean, galtzen ari den onomatopeiez jositako hizkera bizi eta aberatsean.

Erdiko

«Frantzisko Irazoki naiz, baina Erdiko erraten didate, Erdiko Bordakoa bainaiz. Sukaldea Urruñan dugu, komuna Beran. Hortaz, Frantzian jan eta Espainian egiten dugu kaka», aurkeztu du bere burua gidariak. Gorria Benta gaineko mendi bizkarrera altxatuko gara. Hori izanen da gainditu beharko dugun malda handi bakarra. Gero zelaian ibiliko gara, muga-marraren gainetik, funanbulisten gisan, eta gainbehera etorriko gara azkenik.

Segi bideari, mapak erakutsiko dizu nondik jo eta joarearekin abisatuko dizu Erdikok istorio bat kontatu nahi dizunean. Bitartean mugikorra utz dezakezu, baina tarteka kasu egin, atsedenean gelditzen bada ez baita audioa aktibatuko.

Katua eta sagua bezala

Ibilbidearen lehen zatia kontuz egin behar da, errepide bazterretik. Segituan mando bide batera sartuko gara. Han kontatuko digu Frantziskok belarrik ere ez zela hazten, pasatzen zen jende pilarekin. Jeneralean kuadrillan joaten ziren, abilena buru, makilarekin. Ondotik, binaka, karga bizkarrean edo kopetan hartuta joaten ziren gainerakoak.

Eltzetzuak ikustean paketea bota eta lasterka eskapatzen ziren. Eltze usaina izaten zuten guardien arropek, hortik eltzetzu. Gidariak agudo usaintzen zuen. Eltzetzuek ez zuten beti jotzera tiro egiten, baina hildakoak izan ziren. Rafael Elgorriaga beratarra, adibidez. Ebakuntza baterako tresnak zeramatzan.

Pasarte batean benetako kontrabandistak adituko dituzu solasean, galtzen ari den onomatopeiez jositako hizkera bizi eta aberatsean.

Hariztian gaude, Asier Gogortzaren arte proiektuan. Muga-marrak ebakitzen du erditik. Haritzak ttikiak dira oraindik, eta babesak ikusten dira gehiago zuhaitzak baino. Zerrakura bereziak dira, bideak errespetatzen dituzte eta, aldi berean, zuhaitzak babestu.

Hesi bakoitzak badu bere ataka

Handik hurbil, 14. mugarria ukitu dugu. 1856an bukatu zituzten mugarriak paratzeko lanak. Lehena Endarlatsako zubi ondoan dago. 40 mugarri daude Beran lerroan, Biriatu, Urruña, Sara eta Azkainerekin mugan. Baina hesi bakoitzak badu bere ataka. Ilunpean, eskua eman eta paketea pasatzen zioten elkarri. «Zer ziren, gaizkileak? Bai to! Tranpazaleak? Pixka bat».

Hara ze ikusmira! Hondarribiko lur muturra ezkerrean, gero Hendaiatik Zokoara doan hondartza, Donibane Lohizune, Biarritz, Baiona. Gauean euria egin duen arren, argi ernatu da eguna eta Landak ere ikusten dira. Eskuinera, berriz, Larhun, Artxuri, Labiaga, Mendaur, Ekaitza eta Bianditz.

Parean behor eder batzuk ditugu, eta justu haiekin topo egin dugunean kalakan hasi zaigu gidaria: «Behorrak ere pasatzen ziren kontrabandoan». Jarraian, benetako kontrabandisten xuxurla sartu zaigu belarrira: «Menditik bizi ginen. Erbiak baino bizkorragoak ginen». Aitortza bat: «Ni neroni kontrabandoan pasatua naiz». Ardiek ez dute ‘beee’-rik egiten gauez, segur aski ez zenekien hori, guardiek ere ez. Kontrabandistek bai. Horregatik, ‘beee’ hori izaten zen euren arteko seinale bat.

180 bunker

Malda beheiti hastearekin batera, gaia aldatuko dugu. «Muga tokia, gerra tokia» erran ohi da. 1813an, Napoleonen garaian, milaka soldatuk hartu zuten Bera: frantsesak, ingelesak eta espainiarrak ziren. 600 lagun hil ziren goseak eta gaitzak jota Bortzirietan, hamar lagunetik bat. Karlisten denborak eta 1936ko gerra ez ziren gozoagoak izan.

Milaka pertsona aritu ziren porlanarekin lanean. Hotzak eta goseak hilak egon arren, bertso umoretsuak kantatzeko gai ziren. 

Lartzin edo Gartzin mendia alderik alde zulatuta dago; Berako bunkerrik handiena da. 180 bunker daude herrian eta denak ikusten dira bertatik. Militar buruen komunikazio gunea zen.

Milaka pertsona aritu ziren porlanarekin lanean, militarrak eta gerrako presoak. Hotzak eta goseak hilak egon arren, bertso umoretsuak kantatzeko gai ziren. Zimiko egin digute sabelean.
Artilleria bunker barnean aditu dugu hurrengo kontakizuna. Soldadu asturiarrek egina da eta, gordeleku guziek bezala, atearekin batera leihoa du parterik inportanteena.

Irrati interferentzia baten bidez ailegatu zaigu Abderrman Bas muga igaro nahian Bidasoan ito zen Ginea Konakryko gaztearen berri.

Frantzisko gidariak dioenez, jendea pasatzea ez da kafea pasatzea bezalakoa, eta anitzek ez du solas egin nahi horretaz. Portuges bat baino gehiago utzi zuten mendian galduta, Frantzian zirela erranez. Bost portugaldar lurperatuta daude Berako hilerrian, muga pasa nahian eroriak.

«Egia bakarra nahi baduzue, erranen dizuet muga bera arrunt diferente ikusten dutela gobernuek eta hemengo jendeak», adierazi du Erdikok, agurtzerakoan. «Gobernuek gustura paratuko zuten hamar metroko pareta. Baina guk ez dugu harremana galdu, eta probetxu atera diogu mugari». Gaueko lanak sortutako sare handi hori bizi da oraindik. Erdiko Bordak irekiak ditu bi aldeetako leihoak.