Astelehen goiza da, eta lasai dago Lazkaoko Beneditarren dokumentazio gunea. Miren Barandiaran arduradunak aipatu digunez, ikertzaile askok goraipatzen dute bertan aurkitzen duten patxada hori, hiri handietako burrunbatik aldenduz.

Euskal Herriko historia garaikidea ikertzen ari diren pertsonak izaten dira bisitari gehienak. Orain dela 50 urte Juan Jose Agirrek martxan jarritako proiektua erreferentzia nagusi bilakatu da arlo horretan, eta bertan egiten duten lana gertutik ezagutu nahi izan dugu. Bisita gidatu ederra eskaini digute Mirenek eta Juan Josek, 93 urterekin bertan buru-belarri lanean jarraitzen baitu alegiarrak.

«Hau dokumentazio gune bat da eta bertan orotariko materiala daukagu, batez ere Euskal Herriko azken hamarkadak ezagutzeko. XIX. mendeko bukaeratik hasita, baina batez ere XX. mendeko 1960-1970eko hamarkadetatik gaur egunera artekoa. Lantzen dugun gaia batez ere politika da, politika zentzurik zabalenean hartuta, mugimendu sozialak barne. Eta material hori guztia daukagu ikertzaileen eskura: biblioteka, hemeroteka, kartelak, pegatinak, guk sortutako bilduma dokumentalak eta dohaintzan jasotako artxiboak», azaldu du Miren Barandiaranek sarrera moduan.

Horrenbeste urtean egindako lanari esker, ikertzaile asko gerturatzen da Goierriko txoko honetara, baina bisitarien profila askotarikoa omen da. «Hasieran batez ere unibertsitate munduko jendea etortzen zen: irakasleak, doktoretza tesia egiten ari ziren ikertzaileak... Liburuak edo artikulu zientifikoak idazten zebilen jendea gehienbat. Gaur egun denetik izaten da: kazetariak, kurtso amaierako lanak egiten ari diren ikasleak... Azken bolada honetan, adibidez, artista asko etortzen dira, gure materiala ikustera inspirazio iturri bezala. Eta kuriositatez hurbiltzen diren norbanakoak ere bai. Gero eta jende anitzagoa etortzen zaigula esan liteke».

Eta zer da ba gehien eskatzen dutena ikertzaile horiek? «Batez ere politika gaiak kontsultatzera etortzen dira, gehienbat 70eko hamarkadakoak. 60ko amaiera ere bai, 80ko hasiera, trantsizioa, garai hartako aldaketa politiko eta kulturala... Gehien material mota hori eskatzen digute. Noski, horiek direlako gure fuerteak, beste lekuetan gorde ez direnak eta aurkitzen ez direnak», dio Mirenek.

«Gure materiala oso berria da, horregatik da desberdina. Baditugu ikertzaile euskaldunak, baina kanpotik etortzen direnak ere batez ere material mota horren bila etortzen dira. Orain gutxi izan dugu ikertzaile frantses bat, ETA-ren inguruko informazio bila. Euskal gatazkaren inguruko ikertzaile asko etortzen dira, horretarako gune egokia delako hau. Uste dut horren inguruko historia gutxieneko sakontasun batekin landu behar baduzu, hemendik pasa beharra daukazula», gehitu du.

Milaka dokumentu

Behin kokatuta, 2010ean inauguratu zen eraikin berria ezagutzeko aukera izan dugu, monasterioaren ondo-ondoan dagoena. Beheko solairuan bulegoak eta ikerketa gelak daude, eta eskailerak igota heldu gara gordailu nagusira. Espazio zabala da, soila bezain egituratua, ordena ezinbestekoa baita milaka dokumentu gordetzeaz ari garenean.

«Euskal gaiekin lotutako hemeroteka da gure funts potenteenetariko bat, 8.000 titulu inguru ditu eta beste lekuetan gordetzen ez diren argitalpenak aurki daitezke bertan. Aldizkari edo buletin ezezagunak, zenbaki gutxi eduki dituztenak, zabalkunde txikia eduki dutenak, zenbaki bat edo bi bakarrik argitaratu direnak... Horiek interesgarriak dira urte askoan horrelakoak ez zirelako gordetzen biblioteketan», nabarmendu du Mirenek hemerotekaren garrantziaz.

«Juan Josek bere lanari ekin zionean horri garrantzi handia eman zion: beste lekuetan gordetzen ez ziren argitalpenak gordetzeari. Askotan formatuagatik izaten zen, formatu txikiak edo itsusiak zirelako; eta beste batzuetan izaten zen debekatuta zeudelako, frankismo garaia zen eta gauza asko ezin ziren gorde. Bera horiek biltzen hasi zen eta horregatik hemeroteka honen berezitasuna hori da, beste lekuetan ez dauden gauza asko daudela, 70eko eta 80ko hamarkadetakoak batez ere. Gaur egungoak ere baditugu, jarraitzen dugulako hemeroteka osatzen», gaineratu du.

«Gure beste fuerteetako bat kartel bilduma da. 80.000 inguru dauzkagu: katalogatuta, jendearen eskura, 22.000; eta digitalizatuta orain arte 11.000, oraintsu beste 5.000 egin dizkigute. 80.000 inguru diot, ezinezkoa delako denak banan-banan kontatzea. Kartelak ere oso gutxi gorde izan dira. Oso funtzio puntuala izan dute, momentu jakin batekoa: jarri, kendu eta bota. Baina Juan Josek hasieratik ikusi zuen oso interesgarria izan zitekeela horiek gordetzea, ikertzaileak etorriko zirela horien bila, eta halaxe da. Asko eskatzen dizkigute, bai garai batekoak eta baita gaur egungoak ere. Mota askotako lanak egin daitezke kartelekin: bai historikoak, bai politikoak mezuak aztertuz, arte aldetik, hizkuntza aldetik... Izugarrizko aukerak ematen ditu».

Lazkaoko artxiboa berezi egiten duen beste elementu bat pegatinak edo eranskailuak dira. «35.000 inguru dauzkagu, horiek ere 60-70eko hamarkadakoetatik hasita gaur egunera artekoak. Gaiak, denetik, euskal gaiak diren bitartean. Politikoak, eta aldarrikatzaileak dauzkagu batez ere», dio Mirenek, lanerako euskarri berezia direla onartuz: «Dokumentazio oso sueltoa da, oso banakakoa, eta ez galtzeko garrantzitsua da izen, gai, erakunde eta antzeko guztiak ongi zehaztea».

Mariano Ferrer-en artxiboa

Azalpenean amaierarako utzi ditugu dohaintzan jasotako bilduma eta artxiboak, «beste mundu bat» direlako, Barandiaranen hitzetan. «Hor irizpide artxibistikoa erabiltzen dugu lan egiteko. Artxibo bat jasotzen duzunean, adibidez, lehenengo oso ongi begiratu behar duzu zer ekarri dizuten, zer motatako materiala den, nondik etortzen den, zeinen artxiboa den... Hor ikerketa bat egin behar duzu aurretik. Eta gero egin behar duzu material hori antolatu. Antolatu eta sailkatu. Eskema moduko bat egiten da, sailkapen koadro bat egiten da ordena bat emateko, eta gero deskribapena egiten da. Atalez atal, dokumentuz dokumentu, multzoz multzo. Serieka, azken batean. Eta deskribapen hori kartelekin edo liburuekin egiten denaren desberdina izaten da. Izenburuak jartzen dira, zeri buruz ari den, datak, autorea... Eta gero deskriptoreak: pertsonak, erakundeak, lekuak, gaiak... Dena ahal den zehatzena, gero bilaketak erraz egin ahal izateko».

Komunikabideetan sona izan zuen dohaintzetako bat 2019an hil zen Mariano Ferrer kazetari ezagunaren artxiboarena izan zen, justu orain urte bete Lazkaon jaso zutena. Horrelako aukerak nola sortzen diren galdetu diogu Miren Barandiarani.

«Denetik dago. Batzuetan gu joan izan gara bila eta beste askotan beraiek ezagutzen gaituzte eta atea jotzen dute. Gure gaiekin zerikusia baldin badute baietz esaten diegu. Aipatu behar da guk boluntario sare zabal bat daukagula materiala biltzeko. Han eta hemen materiala biltzen ibiltzen den jendea da. Badakite zer interesatzen zaigun, biltzen dute eta helarazten digute. Sare horretara ere iristen dira mezuak, hau edo hura interesatzen zaigun galdetuz. Eta beste batzuetan gu ere joan izan gara galdezka eta gure berri ematera, jakinaraziz interesatzen bazaie hemen badaukatela leku bat materiala egoki gordetzeko», aipatu du.

Aukeraketa, funtsezkoa

Juan Jose Agirrek, eta berak ekindako bideari jarraipena ematen dion Lazkaoko Beneditarren Fundazioak, beti azpimarratu izan du artxiboa bizirik mantendu behar dela, lehendik dutenari dokumentazio berria gehituz eta ikertzaileen beharrei erantzunez. Ez da erronka makala, teknologiaren laguntzaz informazio iturriak biderkatzen joan diren garai hauetan.

«Gaur egungo arazo nagusia da aukeraketa bat egin beharra daukazula. Juan Jose hasi zenean, ‘Euskal Herriko artxiboa’ egin nahi zuen, horrelaxe esanda. Eta horretarako dena jaso nahi izan zuen. Gai guztiak, formatu guztiak... Hori beti izan da ezinezkoa, baina hasiera batean agian gerturatu zintezke. Gaur egun ezinezkoa da erabat. Horregatik, informazio eztanda honek gu behartzen gaitu aukeraketa zorrotza egitera eta gero eta espezializatuagoak izatera. Orain dela 20 urte jasotzen genituen hainbat gauza jada ez ditugu jasotzen. Asko espezializatu gara euskal politikan, eta politika inguratzen duten mugimendu sozial horietan. Baina erakundeetatik etor daitekeena, edo ofizialtasun apur bat duen material hori guztia jada ezin dugu jaso. Azken batean askoz selektiboagoak izan behar dugu», onartu du Miren Barandiaranek.

Errekurtso humanoak ere mugatuak dira. Juan Josek oraindik lanean jarraitzen du, eta harekin batera hiru pertsonako taldetxo bat dago. «Bat kartelez eta pegatinez arduratzen da, material grafikoaz; beste pertsona bat ehuneko ehunean bilduma dokumentala deskribatzeaz arduratzen da; eta nik arduradun bezala apur bat denetik egiten dut, dohaintzen kudeaketa, lan administratiboa... Horiek gara, ez dago gehiago». Gordeta daukaten materialaren heren bat bakarrik omen dute deskribatuta, atera kontuak zenbat lan duten aurretik.

Horregatik, garrantzi handia ematen diote beste gune batzuekin egindako elkarlanari. «Dokumentazioa etengabe iristen zaigu, baina iristen zaigun guztiak ez du hemen bukatzen. Gauza asko iristen zaizkigu guk hemen ezin ditugunak gorde, gaia ez delako gurea edo errepikatuta daukagulako. Kasu horietan beste zentro batzuei eskaintzen diegu material hori. Sare bat daukagu inguruko beste dokumentazio zentro batzuekin eta haiei eskaintzen diegu, gal ez dadin. Zeren gauza batzuk badakigu gordetzen ez badira galdu egingo direla. Urte asko dira lan honetan, eta jada ezagutzen ditugu eman daitezkeen egoera desberdinak».

Eta digitalizazioaz galdetuta, berriz ere aukeraketaren garrantzia nabarmendu du Barandiaranek, «dena ezin delako digitalizatu». «Paperarekin egiten dugu lan %99an. Oraindik paperez hitz egingo dizugu. Lehenik egin behar dena da antolatu eta deskribatu. Eta behin hori eginda, hurrengo pausoa da digitalizatzea. Horrela lortuko duzu ondorengo bilaketak erraztea. Leku batzuetan egin izan da alderantziz, lehenik digitalizatu eta ondoren deskribatu, baina guk ez dugu uste hori denik bide egokiena. Guk adibidez, digitalizazioa kartelekin bakarrik egiten dugu oraingoz».

JUAN JOSE AGIRRE, ORAIN DELA 50 URTEKO ILUSIO ETA GRINA BERDINAREKIN LANEAN

Lazkaoko dokumentazio gunera egindako bisitan sekulako poza eman digu Juan Jose Agirre bertan ikusteak. 93 urterekin, oraindik ilusioz beteta, ez du bi aldiz pentsatu gurekin eseri eta proiektua martxan jarri zueneko garaiak gogoratzea proposatu diogunean. Memoria ariketa harrigarria eginez, hainbat gertaera eta pasadizo oroitu ditu gure belarrien gozamenerako.

Bere ibilbidea ezagutzen ez duenarentzat, eta asko laburbilduz, esango dugu Agirreren bizitza Montserrateko monasterioan aldatu zela betiko, 1970ean -beneditarren fundazioak bere webgunean eskegita du Joan Mari Torrealdaik idatzi zuen biografia-. Hamabost urtez Lazkaoko ikastetxean irakasle izan ostean, hura itxi zenean, beste bide bat aukeratu behar izan zuen, eta berak medikuntza ikasketak egin nahi zituen arren, azkenean bibliotekonomia ikastera joan zen Kataluniara 40 urterekin.

«Oso lagun eta irakasle onak izan nituen. Montserrateko kardinal bat egin zuten Vaticanoko artxiboko zuzendari. Gogoratzen naiz nola behin haietako batek esan zidan ‘ven aqui que te voy a enseñar algo’. Armairua ireki eta hantxe zeukan gordeta Euskal Gobernuaren aurreneko buletin ofiziala, Jose Antonio Agirre lehendakaria zenekoa. Niretzat hura ikustea sekulakoa izan zen. Joan Mari Torrealdai zenak ere gogoratzen zuen garai hartako esaldia: ‘guretzat, Jaungoikoa eta gero, handiena Jose Antonio Agirre’. Euskal Gobernua erbestean, debekuak... Hura ikusi nuenean, pentsatu nuen: ‘katalan hauek gauzak gordetzen ari dira, Euskal Herriko dokumentuak ere bai, eta gu ez gara ari ezer egiten’. Hutsune handia sentitu nuen barruan, eta filosofia ikasle garaian eskuz esku pasatzen genituen debekatutako paper haiekin gogoratu nintzen, ‘una vez leido, pasalo’ zioten haiek, inor ez zela haiek gordetzen ari eta norbaitek egin beharra zeukala. Etorkizunean memoria historikoa izango zela hori. Horixe izan zen abiapuntua», gogoratu du Agirrek.

Gogoratu bakarrik ez, orduan abiatu zuen abentura horren adibide konkretuak ere prest ekarri ditu guri erakusteko. 1945-48 urteetako “Euzko Deya” zortzi orriko paper fina, esaterako. «Isilka zabaltzen ziren, bestela kartzelara sartzen zintuzten eta sekulako jipoia. Ez al da harribitxia?». 1964an ETAk ateratako lehen komunikatuaren ale fisikoa ere erakutsi digu, Jose Felix Azurmendiren informazioarekin osatua, eta 1968ko “Euzko Deya”-ren ale bat, poliziak Lazkaon egindako erregistro baten berri emanez -gerora beste batzuk ere etorriko ziren-.

Kontatu digu Jesus Maria Leizaola eta Martin Ugalde nola joan zitzaizkion gose ikaragarriz “Euzko Deya” egunkariak 1936ko gerra garaian ateratako aleak ikustera; nola Txillardegik goraipatzen zion biltzen ari zen dokumentazio guztia; eta 2005ean izandako azken miaketan jendarme batek nola galdetu zion harrituta ea bilketa lan hura guztia berak bakarrik egin zuen.

«Etxe guztia paperez beteta edukitzen nuen: pasilloa, hutsik zeuden gelak... Ikertzaileak etortzen ziren eta lotsa ere ematen zidan hura horrela ikusteak. Mari Karmen Garmendia etortzen zen adibidez, doktoretza egiten ari zela, eta gogoratzen naiz nola esaten zuen beti horiek ez zirela baldintzak lanerako», gogoratu du irribarre batekin.

Horiek denak pasatuta, asko balio du Juan Joseren lasaitasunak, bere bulego dotoretik artxiboaren gaur egungo egoitza modernoa ikusita.