1991ko maiatzaren 5ean jaio zen ofizialki Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea, Aizarnazabalen egindako bilera batean. Baina lehenago hasita zegoen mugimendua. 1988an Euskal Herrian Euskaraz (EHE) taldeak mozio bat aurkeztu zuen hainbat udaletan, herri euskaldunetako udalek euskara hutsean lan egitea proposatuz. 32 udaletan onartu ziren mozioak eta ‘Euskararen erabilpena normalizatzeko udal arautegia’.

Berehala konturatu ziren udal horiek elkarren arteko lana ezinbestekoa izango zitzaiela. Mankomunitate bat sortzea erabaki zuten, eta hala jaio zen Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea (UEMA) 1991an, hemeretzi partaiderekin. Estatutuak handik urtebetera erregistratu zituzten, erakunde publiko bihurtuz. Aizarnazabalgo Antton Iztueta (Herri Batasunekoa) izendatu zuten lehenengo lehendakari.

Hasierako 19 udalak txikiak ziren, biztanle kopuruari zegokionez. Baina poliki poliki handiagoak biltzen joan zitzaizkien, eta orduan hasi zen Estatua ezinegona erakusten. 1995ean Espainiako Epaitegi Gorenak UEMAren estatutuak ez legezkotzat jo zituen, eta berriak idatzi behar izan ziren, beti ere hasierako filosofiari eutsita.

«Oso errotuta zegoen udalaren funtzionamendua gaztelaniaz egiteko joera. Herritarrek euskaraz egiten zuten eguneroko bizitza, baina bazirudien udaletxera sartzearekin batera erderara jo beharra zegoela. Guk, baina, euskaraz bizi nahi genuen guztiz eta horregatik hasi ginen mugitzen. Makina bat bidaia eta bilera egin genituen urte haietan, bai beste udal batzuekin, bai alderdi politikoekin. Alderdi abertzaleek ondo hartu gintuzten, oro har, baina besteek kasu gutxi egin ziguten; ez zuten UEMAren beharrik ikusten. Hala ere, bidea urratzen hastea lortu genuen, inertziak eta lotsak gainditzea» diosku Iztuetak, Aizarnazabalen 25. urteurrena ospatzeko ekitaldian.

Iztuetaren ondoren Mikel Illarregi (HB) leitzarrak hartu zuen UEMAren lehendakaritza, 1999ra arte, eta ondoren Kontxi Gabantxo bermeotarrak (EA), 2003ra arte. Gero EAJkoak, EAE-ANVkoak, Bildukoak eta EH Bildukoak izan dira lehendakari.

75 udal, 200.000 biztanle

Jakina, hastapenean guztia egiteke zegoen. Inprimakiak, aktak, txostenak, kartelak, errotuluak… dena euskaratu beharra zegoen, eta UEMA arduratu zen horretaz. Baina garrantzitsuena zera izan zen, udal horiek erakutsi zutela euskaraz normal normal funtziona zitekeela.

Ordutik hona hazten joan da UEMAren partaide kopurua, eta egun 75 udal biltzen ditu, txiki eta handi. Zarautz, Tolosa, Bergara, Azpeitia, Oñati edo Bermeo mankomunitateko kide dira gaur egun. Hil honen 28an Leitzan ospatuko den Udalerri Euskaldunen Egunean beste hiru herri sartuko dira mankomunitatean, hain zuzen ere Ziortza-Bolibar eta Dima bizkaitarrak eta Legorreta gipuzkoarra. Aurretik, joan den urtarrilean, Ea sartu zen. «Udalerriak erabat euskalduntzeko eta herritarrek erabat euskaraz bizitzeko aukera izateko bultzada behar dute, eta UEMAk eskaintzen dituen bitartekoak eta zerbitzuak horretarako baliogarriak izango zaizkiela ikusita, UEMAn sartzea erabaki dute udal horiek, datozen urteetan hizkuntza politika aurrerakoia egiteko gogotsu», diote UEMAtik. Guztira, 200.000 biztanle hartzen ditu bere baitan UEMAk momentu honetan.

Denak ez dira, ordea, berri onak UEMArentzat. Hainbat udalek zalantzak azaldu dituzte azkenaldiotan, mankomunitatean segi edo utzi, eta horietakoren batek alde egin du, esaterako Lesakak. Eta sartzeko baldintzak betetzen dituzten udal asko daude oraindik ere UEMAtik kanpo. Zein da baldintza hori? Euskaldunak %70 baino gehiago izatea herrian.

Mingarria da, jakina, UEMAko kide izan den udal batek mankomunitatea uztea, baina egungo lehendakari den Josu Labaka baikorra da. «Gehiago dira sartu nahi dutenak geratu edo ez zalantzan daudenak baino. Nire ustez, datozen urteetan gero eta udal gehiago izango dira mankomunitatean sartuko direnak eta UEMA gero eta erakunde indartsuagoa izango da», esan digu.

Nafarroako Gobernuarekin harremanetan

Berriro alde positibora itzulita, UEMA Nafarroako Gobernuarekin harremanetan jartzea aipatu behar da. Labaka azpeitiarrarren hitzetan «batetik poztekoa da orain arte sekula ez dugulako harremanik izan Nafarroako gobernu batekin, eta bestetik elkarlanerako jarrera aurkitu dugulako».

Bestelakoan, Estatuaren aldetik jarrera aldaketarik ez dute espero UEMAn. Labakak dioenez, Madrilek ezintasun hori dauka, euskaraz bizi diren eta bizi nahi duten herritarrak badaudela onartu ezina. Carlos Urquijo gobernu ordezkariak duela aste gutxi Eako udala salatu du UEMAn sartzeagatik, aurretik Zeraingoarekin eta Berastegikoarekin egin zuen bezalaxe. Horrelako eskari bat udalaren eskumenen gainetik dagoela dio. Epaitegiaren erabakiaren zain daude herriok. Orokorrean, euskararen sustapenerako hartutako neurriak eta erabakiak salatu ohi ditu Gobernu espainolaren ordezkariak, eta hala udal-batzarretako aktak euskaratzeagatik edo kontratuetan hizkuntza irizpideak jartzeagatik helegiteak aurkeztu ditu.

Eta beharra, euskararen erabilera sustatzeko beharra, egon badago. Ikerketa  soziolinguistiko guztiak ondorio berberera iristen ari dira: udalerri euskaldunak gaur atzo baino erdaldunagoak dira. Zergatik? Besteak beste, hirigintza planek daukaten eraginagatik herriotako egoera soziolinguistikoan. Hainbat herritan hasi dira eragin linguistiko hori aurreikusten eta horren arabera hartzen erabakiak, eta txalotu egiten du hori Labakak: «Bada ordua euskara euskara batzordetik atera eta udal politikaren erdigunean jartzeko».

Lankidetza hitzarmenak

Lankidetza hitzarmenak dira UEMAk erabiltzen duen tresnetako bat. Esaterako, aipatu eragin linguistikoa ebaluatzeko tresna Gipuzkoako Aldundiaren, Kontseiluaren, Udako Euskal Unibertsitatearen eta UEMAren arteko lankidetzatik sortu da. Izan ere, UEMAk oso garbi dauka euskara, herri euskaldunak, ez direla bere ondare, ez inorena, guztion altxorra eta guztion artean zaindu beharrekoa baizik.

Euskararen alorrean Eudelek eskaintzen dituen zerbitzuak nahikoa direla irizten diote hainbat udalerri euskaldunetako ordezkari batzuek, gehienbat EAJkoak. Zaila dirudi bete betean euskararen problematika lantzen duen UEMAren dedikazioa eskaini ahal izango dionik Eudelek, batez ere gure hizkuntzarentzat ezinbesteko diren arnasguneak babesteko orduan.

Zentzu honetan, balorazio positiboa egiten du UEMAk joan den apirilaren 15az geroztik indarrean dagoen EAEko Udal Legeaz. Lege honek hainbat baliabide eskaintzen dizkie Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako udalei hizkuntza politikan aurrerapausoak emateko. Adibidez, UEMAn sartzeko aukera legez babesten du, kontratazio publikoetan hizkuntza irizpideak txertatzeko aukera zabaltzen du, Eragin Linguistikoaren Ebaluazioari lege babesa ematen dio… Nafarroako Gobernuari ere bide horretan urratsak egiteko eskatzen dio UEMAk, eta lege berria Udalerri Euskaldunen Mankomunitateak joandako 25 urteetan egindako lanaren emaitza ere badela irizten dio.